У  УЛУҚ  ЯЗҒУЧИ  ЕДИ…

Журнал ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия» подвел итоги постоянно действующего литературного конкурса на лучшее произведение, опубликованное в  1975 году. Одним из лауреатов премии популярного издания стал молодой уйгурский писатель Турган Тохтамов. Премии журнала он удостоен за рассказ  «За холмом»

Военные годы. Где-то идут бои, а здесь, в небольшой деревушке, где живет главный герой рассказа уйгурский мальчик Назым, в не менее тяжелых условиях люди трудятся, помогая фронту. Отец Назыма тоже на фронте, мать работает в колхозе. Турган Тохтамов пошел по сложному пути, показав трудности и тяготы войны в преломлении сознания маленького Назыма, как бы посмотрел на нее его глазами.

«За холмом» — не первое произведение Тургана Тохтамова. На казахском и русском языках вышли его рассказы «Раскаяние» и «В долине Усека», хорошо принятые читателями. Кстати, готовящимся к публикации сборнике «Родники» который выпустит «Молодая гвардия», будет опубликован один из этих рассказов. Недавно издательство «Казахстан» приняло его новую документальную повесть о заслуженном металлурге Казахской ССР Ахмете Даутове. Закончена работа над поветью «Эхо долота», рассказывающая о колхозной жизни в послевоенные годы.

Жизнь простых людей деревни – основная тема всех произведений молодого писателя, который работает сейчас заведующим отделом партийной жизни межреспубликанской газеты «Коммунизм туги». До того, как стать профессиональным журналистом, Турган Тохтамов прошел большой жизненный путь. Он работал проводником поездов, строителем, слесарем, учителем сельской школы после окончания пединститута.

Турган Тохтамов участник VI Всесоюзного совещания молодых писателей. На нем многие ведущие писатели дали хорошую оценку его произведениям, Премия журнала «Молодая гвардия» — еще одно тому подтверждение. Мы поздравляем нашего коллегу с этим успехом.

Ф.Пистопуло
«Вечерняя Алма-Ата» №29 05.02.1976 г.

КӘЙПИЯТИҢ ҮСТҮН БОЛСУН

Турған Тохтәмовни хелә жилдин билимән. Учрашқанда һәзиллишип жүридиған адитимиз бар. Һәзил – адәмләрни йеқинлаштуридиған алтун көрүк. Мундақ пәйттә, у өзиниң уйғур, мән қазақ екәнлигимни унтуп, умумий адәмгәрчилик мәсилилири әтрапида параңлишимиз. Мениң билгиним – Турған акиниң көз қариши кәң, чүшиниги чоңқур. У язғучи сүпитидә кәң тонулған, жут, хәлқиниң һөрмитигә бөләнгән әдип. Шу вақитқичә Турған Тохтәмовниң ижадиға бағлинишлиқ ейтилған сәлбий пикир аңлимидим. У алдики акилар Зия Сәмәди, Жамалидин Босақов, Һезмәт Абдуллинлар охшаш уйғур әдәбиятиниң байриғини төвәнләтмәй, тик көтирип келиватқан чоң талантларниң бири. Униң әсәрлири бүгүнму, әтиму оқулувериду. Турған ака кәйпиятиң дайим үстүн болсун.

Баққожа  МУҚАЙ
 «Парасат журналниң баш муһәррири

МОСКВАЛИҚ  ЯЗҒУЧИЛАР  ПИКИР  ЕЙТИДУ

Толиму йоған әмәс үч повесть бир-бирини айриғусиз бир китаптәк көриниду. Улар бәкму назук, өз алдиға бир-бирини толуқтуридиған алаһидә услуп билән йезилған. Муәллипниң өз жүрәк хаһиши. У адәм дуниясиниң, инсанийәтниң әқиланә сөзи. Жүрәкниң қат-қетидин чиқип келиватқан ғәм-қайғу вә муңлуқ сада. У жирақ уйғур йезиси, төмүр йол станциялиридики, Қазақстан далалиридики төмүрчи, дехан, түгмәнчиләрниң уйғур балириниң тәғдири… Бу жапакәш уйғурларниң тәғдири…

Турған Тохтәмов яш язғучилар қатариға киргини билән уруштин кейинки «қириғинчи» жиллиқ һазирқи әдәбиятимизда өзигә хас аһаңи бар, орнини муқум-чоқум егилигән, мәхсус чоққини бәлгүлигән язғучилар сепидин оруналған әдип.

Анатолий КИМ
1981 жили «Дадамниң ахирқи хети» китавиға йезилған муқәддимисидин

Тохтәмов қолиға қәләм елиштин илгири, бай һаят тәжрибисидин өткән язғучи. Мәктәп, педагогика институтниң география факультети, төмүр йоли, йеза муәллими, гезитлар редакциялири…  Мән китап оқуғучилар униң «Дадамниң ахирқи хетедики» жүрәк хаһишини, сәкпарә-сәргәндалиғини, йезиш услубини, жәңгә кәткән атисини хатирисидә сақлап қелишқа тәлпүнүшини толуқ чүшиниду, дәп ишинимән…

Вячислав ШУГАЕВ
«Роман-газета», 1978-жил,  24-сан

ЯЗИВӘР,  ТУРҒАН  ДОСТ!

Турған Тохтәмовниң исмини мән дәсләп гезиттин оқуп билдим: йәтмишинчи жилларниң ахири болса керәк, у «Молодая гвардия» журналиниң лауреаты  аталды. Жутдишимиз болғачқа, бизму бу хуш хәвәрни аңлап, хошал болдуқ.

Турған сәксининчи жилларниң бешида мән хизмәт қилидиған «Жазушы» нәшриятниң Уйғур редакциясини башқурушқа кәлди. Биз аз күн ичидә тонушуп, һәттә достлишипму кәттуқ…

Шу вақитларда интайин һөрмәтлик санилидиған «Роман газета» нәширидә әсәр елан қилиш иккиниң бириниң қолидин келивәрмәтти. Турған Тохтәмов Қазақстан язғучиларниң сапалиқлириниң бири болуп, мәзкүр нәширдә өз романини елан қилди.

Буниңдин он жил илгири Турған әллик яшқа толғанда, бир топ достлири билән жутиға барғандим. Шунда Яркәнт тәвәси язғучини қандақ һөрмәтләп, иззәтләйдиғанлиғини көргәндим. Язғучиға китапхан һөрмитидин артуқ мәртивиниң кериги йоқ екән, дәп ойлиған едим шунда.

Һазир камаләткә толған өзимизниң қәләмдаш достумиз, уйғур хәлқиниң талантлиқ пәрзәнди, көрнәклик язғучи Турған Тохтәмовни 60 яшқа толуши мунасивити билән тәбрикләп, униңға тән сақлиқ, узақ өмүр тилигән болар едуқ. Язивәр, Турған дост!

Сакен  ИМАНАСОВ
Қазақ  язғучиси

ҺАЯТ ЖҮКИНИҢ САЛМИҒИ ЙЕНИК ӘМӘС

/Язғучи ТУРҒАН ТОХТӘМОВ 60 яшта/

«КОНА ТҮГМӘННИҢ» НОРИ ҺЕЛИКӘМ СОҒУЛМИДИ

Буниңдин 30 жилчә илгири «Коммунизм туғи» /һазирқи «Уйғур авази»/ гезитида атақлиқ язғучимиз Һезмет Абдуллиниң ақ йол тиләп язған кириш сөзи билән Турған Тохтәмовниң «Кона түгмән» намлиқ дәсләпки повести елан қилинған еди. Газетниң бир нәччә санида йоруқ көргән бу әсәр мавзусиниң муһимлиғи, қәһриманлириниң йеқимлиқлиғи, йезилишиниң раванлиғи, аддийлиғи билән китапханларни вә болупму уруш жилири арқа сәпниң бар еғирчилиқлирини беваситә өз бешидин кәчүргән йеза адәмлирини өзигә жәлип қилди. Муәллип Т.Тохтәмов болса, һаятни чоңқур чүшинидиған вә шуңлашқиму униң мурәққәп зиддийәтлири билән инчикә тәләплирини сүнъий қошумчиларсиз, һаққаний ипадиләшкә маһир истедатлиқ қәлам егиси сүпитидә тонулди һәм алаһидә һөрмәтка сазавәр болди.

Т.Тохтәмов әдәбият мәйданиға мана мошундақ хелила жуқури пәллидин бөсүп киргәнликтин, әдәбий тәнқитчиләр вә умумән кәң китапханлар аммиси униң келәчигигә чоң үмүт артип, униңға қоюлидиған тәләпләрниңму жуқури екәнлигини билдүргән еди. Ихласмәнлириниң бу ишәнчисидин техиму роһланған һәм шуниң билән бир қатарда, униңға наһайити жавапкәрликтә қариған Турған ака пүтүн вужуди билән ижадийәт долқуниға етилип кирип, у кәйни-кәйнидин һекайә, повесть, романларни яритишқа башлиди – «Дадамниң ахирқи хети», «Қақирилар қайтқанда», «Кейинки пушайман», «Ахирқи туғут», «Базған садаси», «Ақ йеғин»… Әсәрдин әсәргә қәлимини чиңдап, тәдрижий жуқури өрлигән Турған акиниң йетишкән утуқлири, ашқан даванлири китапханларниму бәк хурсән қилип маңди.  Язғучиниң  һәр бир йеңи әсәрини  оқуш, китапхан үчүн һаятниң йеңи-йеңи қирлири билән сирлирини ечиш, өзлириниң аддийлиғи, пақлиғи, меһриванлиғи вә башқиму алий пәзиләтлири билән адәмни қайил қилидиған йеқимлиқ қәһриманлар билән учришиш, бәс-муназира һасил қилидиған һаятниң чигич, мурәккәп мәсилири тоғрисида ойлиниш болған еди.

Турған ака өзиниң әсәрлири арқилиқ уйғур әдәбиятини пүткүл  Иттипақлиқ мәйданға елип чиққанларниң бири. Униң әсәрлири «Молодая гвардия», «Роман-газета» журналирида бесилған, «Молодая гвардия», «Детская литература» нәшриятлиридин йоруққа чиққанда, уларға қошумчә Турған ака «Молодая гвардия» журналиниң лауреаты дегән атаққа егә болди. Униң ижадийитини шу чағлардики Москва Язғучилар иттипақи башқармисиниң рәиси, көрнәклик әдәбий тәнқитчи Фелекс Кузнецов, Ч.Айтматов, Ф.Абрамов, В.Распутин, М.Алексеев охшаш бүйүк әдипләрниң ижадийитигә қияс қилған.

Әлвәттә, биз – китапханлар алди билән язғучиниң қәлимидин чиққан тәйәр әсәрнила оқуп, өзимизниң бәдий әдәбиятқа болған тәшналиғимизни  қандурумиз, һөзүрлинимиз. Амма язғучиниң шу әсәр үстидә қандақ издинип, өзиниң қанчилиқ күч-қувитини, әқил-идригини сәрип қилғанлиғи тоғрисида ойлинивәрмәймиз. Пәқәт тохталсиз издиниш, һармай-талмай ишләш, үгиниш арқисидила яхши әсәрләрниң дунияға келидиғанлиғини сезинивәрмәймиз. Әгәр биз мәсилиниң мошу тәрипиниму һесапқа елип, Т.Тохтәмов ижадий паалийитигә сан вә сапа жәһәттин қарайдиған болсақ, униң һәқиқәтәнму кечә-күндүз тәр тқкүп келиватқан әдиплиримиздин екәнлиги көрүмиз. Униң кейинки жиллири язған «Назугум», «Виждан азави», «Сәргәрдан» намлиқ романлири, «Аниниң көз йеши» повести, нурғунлиған һекайилири буниң рошән испатидур. Һә, әнди униң әсәрлириниң мәзмуни вә бәдийилигигә кәлсәк, буниңму муһим көрсәткүчлири аз әмәс. Көплигән әсәрләрниң ана Вәтинимиздиму алаһидә қизиқиш һасил қилип, Бежин, Шәнхәй, Үрүмчи, Қәшқәр шәһәрлириниң нәшриятлиридин йоруққа чиқиши, сабиқ Кеңәш Иттипақи даирисидики жумһурийәтләрдә рус, украин, қазақ, өзбәк, қирғиз тиллириға тәржимә қилиниши, илмий мақалиләрдә, монографияләрдә тәтқиқ қилиниши, мәктәп дәрислиқлиригә киргүзүлүши – мана буларниң һәммиси Т.Тохтамов әсәрлириниң жуқури сәвийәгә егә екәнлигини көрситиду.

Мән бу мақалидә Т.Тохтәмовниң ижадийитигә толуқ тохтилип, әсәрлирини тәпсилий тәһлил қилиш нийитим йоқ, һәм буниң һажитиму болмиса керәк. Чүнки бу тоғрисида уйғур, рус, қазақ мәтбуатлирида әдәбий тәнқитчиләрниң көплигән ижабий инкаслири, тәкризлири елан қилинди вә йәниму яхши пикирләрниң ейтилидиғиниға ишәнчим камил. Шуңлашқа мән язғучиниң пәқәт кейинки романи – «Сәргәрданғила» қисқичә тохтилип өтмәкчимән /бу әсәр тоғрисида техи һеч қандақ пикир ейтилмиғанлиғини нәзәрдә тутуп/.

Йәтмишинчи жиллардин бу ян кәйни-кәйнидин йоруқ көргән һекайә, повесть, романлири билән  әдәбиятимиз тәрәққиятиға салмақлиқ һәсса қошуп кәлгән Турған Тохтәмов тохсининчи жилларниң ахириға кәлгәндә, ижадийәтниң йәнә бир чоққисини егилиди. Язғучи көтирилгән бу йеңи басқуч пәқәт униң шәхсий утуғила болуп қалмай, бәлкиумумий миллий әдәбиятимизниң йәнә бир чоң утуғидур. Чүнки униң бу муваппәқийити китапханлар мавзу жәһәттин хелидин бери язғучилиримиздин тақәззалиқ билән күтүп келиватқан муһим бурулушни әмәлгә ашуруп, бәдий әдәбиятимизда йеңи йенилиш, йеңи нәтижә яратти. Бу пикирниң орунлуқ екәнлигини тәстиқләш үчүн әдәбиятимизда шәкилләнгән мону төвәндики әһвалға бир нәзәр ташлашниң өзи купайә болса керәк.

Мәлумки, иллий зулумға қарши үзлүксиз күрәш жүргүзүп келиватқан хәлқимиз бир нәччә қетим ғәлибә қазинип, өз мустәқиллиғини /Или султанлиғи, Йәттәшәр Уйғур дөлити, Шәркий Түркстан түрк Ислам Жумһурийити, Шәркий Түркстан Жумһурийити/ елан қилған болсиму, лекин тәлийи тәтүр айлинип, мәғлубийәтниң еғирақивәтлирини бойниға артишқа мәжбур болди. Тарихимизда йүз бәргән һәр қандақ чоң-кичик қозғилан яқи исиян, ахирида дәһшәтлик қирғинға, умумйүзлүк жазалашқа, аммивий тәқипләшкә улишип турған. Әгәр биз тарихий Вәтинимизниң айрим рус әмәлдарлири тәқитлигинидәк, «Һәр төрт жилда бир асаслиқ, икки жилда бир кичик қалаймиқанчилиқ чиқип туридиған» яқи, өз вақтида бәзи хитай мәнсәпдарлириниң тәриплинидәк, «һәр он жилда бир чоң, бәш жилда бир кичик мәлиматаңчилиқ болуп туридиған» жай екәнлигини нәзәрдә тутсақ, бу пажиәлик вақиәләрниң қанчилик чапсан вә кәң даирида орун елип келиватқанлиғини тәсәввур қилиш тәс әмәс. Шуңлашқиму хәлқимиз өз мустәқиллигидин айрилип, башқиларға беқинда болуп қалғандин бу ян «көч-көч», «қач-қач» дегәнгә охшаш паракәндиликкә, қайғу-һәсрәткә толуп-ташқан һадисиләрму миллий һаятимизниң турақлиқ һәмрайиға айлинип, әпсуски, та һазирғичә пейимиздин қалмай келиватиду. Лекин шуниңға қаримай, тарихимизниң бу көңүлсиз, қараңғу тәрипи йә илмий /тарихий/ әмгәкләрдә, йә бәдий әсәрлиридә техи толуқ әкис етилмиди.

Мана мошу вәзийәттә Турған Тохтәмовниң /кейинки жиллири саламәтлигиниң кәскин начарлап кәткинигә қаримай/ қисмән болсиму мәзкүр бошлуқни толтурушқа тутуш қилғанлиғи һәм нәтижидә «Сәргәрдан» намлиқ жирик романни китапханларға тәғдим қилиши апирин оқуйдиған чоң жасарәт, әлвәттә.

«Сәргәрдан» романниниң вужутқа келиши бәдий әдәбиятимиз узун издинишләрдин, бәзән бизгә беваситә мунасивити болмиған мавзулар үстидә қәләм әритишләрдин кейин, ахири өзиниң асасий мавзусини тапти десәк мубалиға болмас. Бу язғучилиримиз шу күнгә қәдәр муражиәт қилип кәлгән башқа мавзуларниң әһмийитини төвәнләткәнлик  әмәс, әлвәттә. Лекин миллий жараһитимиздин қан тамчилап, хәлқимиз шуниң азавини тартватқан пәйттә бу тоғрисида язмай тамамән башқа мавзуларға һәвәслинип кетишму орунлуқ болмиса керәк.

Чүнки язғучи әсли әң  алди билән өз миллитини тәшвишләндүрүп, уни һәр хил азапларға  селип келиватқан мәсиләр үстидә ишлиши һәм шу тоғрисида йезиши лазим.

Язғучиниң йеңи романи бир қаримаққа униң буниңдин илгири китапханлар диққитиға һавала қилған һәм көпчилик тәрипидин жуқури баһаланған «Виждан азави» романиниң давамидәк билиниду. «Виждан азавиниң» қәһриманлири Рахман қара, Сәйдул сеғизған вә башқиму әллигинчи жилларда йүз бәргән ән аммивий көч-көч мәзгилидә Кеңәш Иттипақиға чиққанлар болса, «Сәргәрдандики» Садиқжан, Барат, Әскәр вә башқилар сәл кейинирәк, йәни Хитайда «мәдәнийәт зор  инқилавиниң» қалаймиқанчилиқлири бесилай дегән пәйттә чегара бузғанлар. Униң үстигә, илгәрки романда жутта қалған Нурбанумниң дәрдидә азаплинип жүргән Рахман қариниң оттуранчи оғли Абдухелилниң «Сәргәрдандики» Баратниң йеқин дости болуп, бу қетим уни Алмута гөш дуканлириниң биридә учритимиз. Лекин әсәрләрниң бир-бири билән болған бағлиниши, умумийилиғи мошу ейтқан сиртқи көрүнүшләр, детальлар биләнла чәклиниду. Һә әнди уларға идеявий мәзмун жаһәттин қарайдиған болсақ, бу бир-биригә тамамән охшимайдиған, һәр хил планда, йөнилиштә йезилған әсәрләрдур.

Муәллип алдиңқи әсәридә өзиниң маһаритини асасән шәхсиниң, йәни өтмүштә өткүзгән жинайитиниң еғир жүкини арқилигән баш қәһриман Рахманниң қәлбидә, ички дуниясида йүз бериватқан чигич жариянларни көрситишкә қаратқан Рахманниң кона достлар яки йеңи тонушлар билән болған учришишлири һәм уларниң гәп-сөзлири, иш-һәрикәтлири уни азаплиқ хиялларға чөмдүрүп, өзиниң пүткүл һаят йолини йәнә бир қетим чоңқур ушайман ичидә ой таразисидин өткүзүшкә мажбурлайду. Бир сөз билән ейтқанда – заманивий вақиәләрниң һәммиси қәһриманниң ички һалитини, роһий азавини ечип беришкә сәпәрвәр қилинған.

«Сәргәрдан» романида болса, әксичә, айрим шәхсләрниң вә болупму чегаридин қечип өткән  Садиқжан билән Баратниң кәчүрмилири, уларниң көргән-аңлиғанлири һәм чиқарған хуласә-пикирлири арқилиқ мажбурий муһажирлиқниң мусапирлиқниң умумән тарихий Вәтинидин ташқирида яшаватқан уйғурларниң алдида турған нурғунлиған ижтимаий-мәсилиләр көтирилиду.

Бу йәрдә шу нәрсиниму алаһидә тәкитләп өтүш лазимки, мәзкүр романда Турған Тохтәмов өзиниң язғучилиқ маһаритила әмәс, шундақла пешқәдәм журналист, көрнәклик жәмийәт әрбаби сүпитида жамаәт билән қоюқ арлишиш жариянида топлиған бай тәжрибисиниму намайиш қилған. Шу түпәйли әсәрдә сабиқ Киңәш уйғурлирини тәшвишләндүрүп кәлгән муһим ижтимаий мәсилиләрму, улани авам хәлиқ арисида муһакима қилиш даирисиму, усуллириму, бәс-муназиригә қатнашқучиларниң образлириму наһайити оңушлуқ шәкилдә өз әксини тапқан.

Биз «Сәргәрданда» хилму-хил муәййән сәвәпләр вә мәхсәтләр билән өз жутини, вәтинини тәркәткән шәхсләр билән учришимиз. Уларниң қатарида Садиқжан охшаш оқуш арзусида. Баратқа охшаш сөйгән яри билән тағисиниң байлиғини издәп тепиш мәхситидә, лагерьдики көплигән яшлар охшаш Кеңәштин ярдәм елип, «вәтинини азат қилиш» хиялида, ғил-пал көрүнүп қалидиған айрим адәмләргә охшаш «турмуш қәйәрдә яхшиланса, вәтән шу йәрдә» дегән принцип бойичә пәқәт өзиниң қара қосиғиниң ғемида чегара атлиған башқиму муһажирларни көрүмиз. Амма кимниң қандақ  муәййән сәвәпләр билән өз жутидин айрилғанлиғидин қәтъий нәзәр, уларниң һәммиси пүткүл бир хәлиқниң пажиәлик әһвалидин, мүшкүл һаятидин дерәк бериду. Өз вәтинидә бәхти ечилмиған хәлиқ яқа жутлардиму көплигән қийинчилиқларни, тосалғулуқларни бешидин кәчүрүшкә мәжбур болиду. Шу мунасивәттә әсәрниң баш қәһриманлири Садиқжан билән Баратниң чегаридин өтә-өтмәйла йәнә шу қийинчилиқларниң бәзилиригә /уларға нисбәтән «шпионмекин» дегән гуманда қараш, тил билмәслик вә башқилар/ дуч кәлгәнлиги тәссадипи әмәс. Вақиәликлар риважланғансири мошуларға охшаш башқиму нурғунлиған мәсилиләрниң можут екәнлиги һәм уларниң гайи бирлири уйғурларниң өз миллитини сақлап қилишиға беваситә ховуп туғдуруватқанлиғи айдиңлишишқа башлайду. Нәтижидә қәһриманларниң вә болупму Садиқжанниң чоң үмүт артқан Кеңәш Иттипақиға болған ихласи қайтип, өз жутиға, вәтинигә дегән ишқи, тәшналиғи күчийиду.

Умумән, әсәр қәһриманлириниң вәтәнгә болған көз қариши, һис-түйғүси, жүрәк нидаси романда салмақлиқ орунини егиләйду. Буни биз уларниң өз һаятида бешидин кәчүргән сәргүзәштилирини хуласиләп ейтқан һекмәтлик, әқиланә сөзлиридин рошан байқаймиз. Мәсилән, Әмәтниң: «…Байларму вәтән дәп жиғлайдекән, гадайму вәтән дәп жиғлайдикән… Бәзи бир ишикләрни ачқанда вәтәнниң йоқлуғи пешанәңгә таққидә қилип урулғанда, зар-зар жиғлиғуң келиду», яки Садиқжанниң «Бу тәрәптә туғулуп өскән уйғурларниң һәр қайсисини учратсаңму… көпирәк у тәрәпни арман қилидикән, буларму вәтән дәп жиғлайду, бизму вәтән дәп жиғлаймиз. Буларниңму өзлири бу тәрәптә болғини билән жүриги у тәрәптә», һә Қасим Қадирниң «Әң асаси вәтәндин айрилмаслиқ керәк екән. Вәтәндин айрилғандин кейин сениң һеч кимгә кенигиң йоқ», Баһаргүлниң «Вәтәнниң сиртида бәхитлиқ болуш мүмкин әмәс охшайду» дегәнгә охшаш сөзлири адәмниң жүригини тәврәтмәй һәм чоңқур ойларға салмай қоймайду. Бу мунасивәттә, болупму лагерьда ятқан жигитләрниң өз жутиға қайтип кириш һәрписида вә Ғулжиға барғанда Саадәт билән учришиш мәзгилидә Садиқжанниң вәтән тоғрисида айтқан пикир-мулаһизилири, арзу-арманлири, тиләклири китапханларға чоң тәсирәт, һаяжанлиқ һадийә қилидиғанлиғи сөзсиз.

Бу йәрдә Турған акиниң романидики йәнә бир алаһидиликни ейтмай мүмкин әмәс. Әсәрни йезиш мәзгилидә роһий һалити шундақ болдиму яки у атайин уйғурларниң мәлум қисимиға һәқиқәтәнму хас болған кәйпиятни қапартип көрситишни мәхсәт қилдиму, иш қилип, «Сәргәрданда» үмүтварлиқтин чүшкүнлүк, мәһкүмлик бесим. Чигаридила сот-сорақсиз хитайлар  тәрипидин етип өлтүрүлгән Абдукерим Эйса, есилип өлүвалған Тәләт, роһий кесәликкә учриған Абдурахман, һарақкәшликкә, чекимликкә берилгән лагерьдики яшлар, өйлирини бузуватқан һөкүмәт адәмлири алдида илажисиз жиғлап-қахшап жүргән уйғур аилилири, шәхсий һаятлири астин-үстүн болуп кәткән Баһаргүл, Әскәр, Барат вә башқиму нурғунлиған мисаллар буниң яққал испатидур. Һәттә көп яшиған һәм көпни көргән Қадир Қасимниң, Мүслүм Сейпуллиниң сөзлиридинму чарисизлиқ, үмүтсизлик байқилиду. Лекин шуниң билән бир қатарда мошу көңүлсиз көрүнүшләрдин тәркип тапқан еғир муһитни йерип чиқиватқан муәлипниң «милләтниң әһвали  мұшкүлләшкән  мошундақ пәйттә униңға мунасивәтлик мәсилиләргиму жиддий  қарайли, турмушниң кәйнидә тозғаққа охшаш тозуп, һәр тәрәпкә чечилип кәтмәй, өм яшайли, иттипақлишайли, ана жутни, вәтәнни қәдирләйли, асрайли, дегән налисиму /илтижасиму/ ениқ аңлинип туриду.

Хуласиләп ейтқанда, Т.Тохтамовниң бу романи хәлқимиз һаятиниң муһим тәрипигә, зөрүр мәсилилиригә беғишланған. Шуңлашқиму бу әсәр һазир оқуғучилар арисида қизғин бәс-муназирә туғдуруп, чоң қизиқиш билән оқулмақта.

Һә әнди Т.Тохтәмовниң умумән, ижадий паалийтигә қайтип кәлсәк, у өзиниң 60 жиллиқ қутлуқ тойи һарписида үч томдин тәркип тапқан «Талланма әсәрлирини» йоруққа чиқирип олтириду. Өзиниң бу әсәрлиридә талантлиқ язғучи сабиқ Кеңәш уйгурлириниң һаятини әкис әттүрүшкә тиришиду. Әлвәттә, әгәр язғучи өзиниң пүткүл һатини /һаятини ?/  пәқәт бәдий әсәр йезишқила беғишланған болса яки әң болмиғанда кейинки жилларда саламәтлиги яр бәргән болса, буниңдинму көпирәк, салмақлиғирақ нәтижиләргә йетишқан болар еди.

У қириқ жилға йеқин вақит һәр хил гезитлар редакциялирида /дәсләп Панфилов наһийәлик «Йеңилиқ авази» андин «Коммунизм туғи», «Йеңи һаят» гезитлирида/, «Жазушы» нәшриятида хизмәт қилип, тәһрирлик, тәшкиллик ишлар билән мәшғулланди. Хизмәт баби билән йүзлигән мақалиларни, очеркларни, һөжжәтлик китапларни йезип, миллий мәтбуатимиз тәрәққиятиғиму үлүш қошти. «Пәрваз» мәжмуәсини тәсис қилип, уни дәсләпки санидин та ахириғичә чиқирип турди. Бәш бойи Алмута шәһәрлик Уйғур мәдәнийәт мәркизини башқуруп, миллий әнъәнилиримизни, урпи-әдәтлиримизни, мәдәнийитимизни, тилимизни қайта жанландуруш ишлириға паал арилашти. Мана мошуларниң һәммисидин сирт у йәнә өзиниң сөйүмлүк кәспи – ижадийәт билән шуғуланди. Кечиси уйқисини, күндизи күлкисини қоюп, миллий әдәбиятимизни риважландурушқа салмақлиқ һәссә қошти. Биз бүгүн Турған акини қанчә мәдһийиләп-махтисақ толуқ арзийду. У өзиниң жапалиқ әмгиги, тиришчанлиғи билән әдәбиятимизниң еғир жүкини алға сөрәп келиватқан жирик әдиплиримиздиңдур.

Қәлимиң қашаңлашмисун, Турған ака!

Коммунар ТАЛИПОВ 
Қазақстан Жумһурийити Билим вә пән министрлиги Р.Сулейменов намидики
Шәриқшунаслиқ институтниң муавин мудири, Ғ.Садвақасов намидики
Уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири
«Уйғур авази» №16 17.06.2000ж.

ТУРГАН   ТОХТАМОВ: НЕ  ИЩИ  ВИНОВАТЫХ,  ЕСЛИ ТЕБЕ  НЕ  ВЕЗЕТ

Турган Тохтамов  известен не только в Казахстане, но и за рубежом. Им написаны четыре романа и десятки повестей. Публиковался в известных изданиях «Молодая гвардия», «Роман газета».

Широко известные произведения писателя «Старая мельница», «Последнее письмо отца», «Белый дождь», «Эхо наковальни», «Слово отца», «Назугум»,  «Суть совести» и многие другие печатались в ближнем и дальнем зарубежье на разных языках. Он лауреат журнала «Молодая гвардия»  за 1975 год.  С декабря 1996  года стипендиат премий президента Казахской республики Н.А.Назарбаева.

Назугум бежала из неволи. Красивая и гордая женщина, которую захватчики угнали на чужбину, не позволила врагам силой принудить ее к браку. Пораженные ее стойкостью, враги казнили гордую женщину… Историю одноименного романа, я вспомнил перед встречей с известным писателем.

Мне часто приходилось в детстве и юности перечитывать произведения Тургана Тохтамова. Искренние, добрые, по-человечески доступные и простые, они заставляли задуматься о многом. Зная, что последние годы он болеет, все же слегка растерялся, увидев, что у мастера парализованы правая рука и нога. Но господин Тохтамов вразвалочку передвигался при помощи костыля и даже сам водил меня из комнаты в комнату, чтобы рассказать о какой-либо книге или новом авторе. Меня поразило увиденное. Несмотря на недуг, писатель продолжает творить! Он печатает левой рукой на машинке и, судя по тому, что его рабочий стол завален листами, он трудиться ежедневно и немало. В квартире в это время никого не было, но Турган ака сам управлялся даже с мелкими бытовыми проблемами. Передо мной сидел человек-легенда. Уже три года он фактически прикован к своей квартире и частично ограничен в движениях, но не перестает трудиться и ставит себе цель – ни дня без строчки.

Удивительно, но за все время беседы он ни разу не попросил меня подать что-нибудь с полки или принести из другой комнаты. Все он проделывал сам, иногда ловко используя свой костыль для того, чтобы, к примеру, без посторонней помощи взять книжку с верхней полки. Писатель не обмолвился ни словом о маленькой пенсии или дороговизне лекарств. Только посетовал, что сейчас очень сложно получить гонорары за опубликованные труды. Для него это не только боль за себя, но и обида других авторов. Как шутя, отметил Турган ака, «писать книгу – это профессия, а их реализовать – это искусство». Сейчас, как он считает, писательским делом, в настоящем смысле этого слова, занимаются только убежденные фанатики. Конечно, можно грудами выдавать кровавые ужастики, дешевые триллеры и внешне захватывающие детективы, содержание которых читатель забывает на другой день. Все это – ширпотреб, считает Турган ака. Не без гордости мастер показал выпушенный трехтомник избранных произведений, а это в нынешнее время – огромный труд и масса потерянных нервов и сил.

В социалистическое время автору из национальных окраин попасть в ведущие издания СССР было непросто. Известный писатель Фелекс Кузнецов сравнивал произведения Тургана Тохтамова с творчеством Чингиза Айтматова, Валентина Распутина, Федора Абрамова, особо выделяя самобытность, убедительную человечность и жизненность воссозданных писателем судеб простых людей. Известные писатели 70-х годов оказались правы, заявив, что Тохтамов займет скромное, но самостоятельное место в художественной летописи описания народных, трудовых характеров, общечеловеческих ценностей.

С каждой минутой я все больше проникался уважением к моему собеседнику. Жесты, разговоры и даже взгляд поражали удивительным духом целеустремленности и желания делать полезные дела. Мастер и не думал ощущать себя оторванным от активной жизни  общества. В этом году Турган аке исполнилось шестьдесят лет. Но он полон желания, несмотря не недуг, продолжать писать, встречаться с молодыми авторами, переписывается с зарубежными коллегами, которые с большой охотой выслушивают советы признанного мэтра. О своих планах Турган ака предпочитает не говорить никому. У него есть свои суеверия. Одно из них – пока не будет лежать на столе готовое творение, не говорить никому о нем. Среди трудов писатель есть произведения, которые написаны во время болезни.

Роман «Мытарства», который мастер писал будучи прикованным к постели, рассказывает о тяжести судеб соотечественников, бежавших от массовых гонений в Китае. Но и на новом месте героям пришлось вынести немало тяжких испытаний. Это судьбы людей, оказавшихся на гребне исторического противостояния двух держав. Оторванность от родных мест, зоркое око спецслужб, разделённость множества семей границей, ставшей едва ли не линией фронта, заставляют читателя искренне сопереживать за человеческие трагедии.

Как бы в подтверждение своего упорства и стойкости, писатель поделился с секретом своих успехов. Он не ищет виноватых в своих неудачах на стороне. «Не смог – значит, виноват я сам. Значит, нужно сделать лучше, быстрее и нагляднее» — один из житейских принципов писателя. В своей жизни Турган ака поработал в разных местах. Познал тяжесть крестьянского труда в детстве, был проводником, слесарем в депо, учителем, служил в армии. Страстно хотел учиться и не переставал читать книги. Осознанно пришел в журналистику и сорок лет работал в районной, затем – республиканских газетах, дойдя до должности главного редактора, не переставая заниматься литературной деятельностью. Среди его произведений есть книги не только на народном уйгурском, но и на казахском языке.

Плохим качеством Турган ака считает жалость. Возможно, потому: что он, сын крестьянина, погибшего на войне, привык всего добиваться сам. Он считает, что среди нас еще не изжит старый подход – жалеть неудачника. Того, кто беден и слаб, возможно,  из-за его личных причин,  мы жалеем. Но в своей жалости зачастую переходим на излишнюю критику и злословие по отношению к тем, кто на этом фоне добивается хороших результатов. И лидера многие по этим причинам начинают преследовать. Не в этом ли корень наших проблем, размышляет писатель. Ведь не могут быть люди одинаковыми во всем, в том числе  в успехах и славе.

Турган Тохтамов известен не только как уникальный и популярный в Казахстане и за рубежом писатель. Немало им сделано для общественной жизни. Он создал альманах «Парваз», через умелые руки мастера прошло немало журналистов и литераторов. Много сделал в становлении национально-культурных центров республики, сам возглавлял уйгурский культурный центр Алматы, входил в комиссию по правам человека.

Непроизвольно мы заговорили о нынешнем времени и проблемах общества. Молодежи нужно трудиться, хотя и время нынче не простое, считает собеседник. Тем, кто пишет, журналистам и вовлеченным в публицистику, не нужно отчаиваться при неудаче, мало кто задумывается, что писать даже пятнадцать лет назад было намного тяжелее. Тогда, вспоминает г-н Тохтамов, была цензура и партийный контроль. Сейчас разрешено многое, если не все, и новое время диктует новую моду. Однако в стремлении раскрыть злободневную тему и преподнести читателю материал как можно интереснее нужно соблюдать меру и рамки.  Нельзя разжигать вражду человека с человеком, между представителями различных национальных и конфессиональных групп.

Несмотря на ухудшение здоровья и бытовые сложности, писатель не перестает переживать за судьбу Отчизны. Наша страна – это как общая крыша – «шанырак», не следует забывать о национальном патриотизме. «Люби и уважай свою страну, береги ее» — говори

Расул Розыбакиев
Алматы

ЯРҚИН  ТАЛАНТ  ЕГИСИ  ЕДИ

/Көрнәклик язғучи Турған Тохтәммовниң вапат болғиниға  бир жил толди/

Өткән әсәрниң сәксининчи жиллири әдәбиятимизниң раса гүлләп, егиз пәллиләргә еришиватқан пәйти еди. Мән «Жазушы» нәшриятиға ишқа орунлашқанда, мәрһум Рәна һәдә Давутова вә Йүсүп ака Илияс муһәрриләр, Турған ака Тохтәмов болса, уйғур редакциясиниң баш муһәррири еди. Тәклип қилинған күни алдиға кирип кәлгинимдә, Турған ака өз бөлмисигә әкирип, тәһрирниң вәзипилири билән тонуштурди. «Тәһрирлик – интайин еғир вәзипә. Йезилған әсәр әдәбият қанунлириға мувапиқму, жанрларға толуқ жавап берәләмду, берәлмәмду? Мошу мәсилиләргә жиддий көңүл бөлүш һажәт. Андин язғучиларниң тәңдин-толиси өз әсәрини машинкида бастуруп кәлгини билән, имла қаидилиригә анчә риайә қилмайду. Жүмлә қурулушлириму дегәндәк әмәс. Мана мошуларниң һәммисини түзәш – сениң билән бизниң вәзипимиз. Шундақла һәр бир әсәрни тәһрирлик қиливатқанда, тәһрирлик қилип болғанда, язғучи-шаирларни тәклип қилип, өзгәртилгән, қисқартилған жайларни улар билән келишивелиш керәк. Чүнки әсәрниң ярилиши – пәрзәнтниң дунияға келиши билән баравәр. Қәләм егилири буниңға наһайити еһтиятчанлиқ билән қарайду», дегән еди у. Һәқиқәтән, вәзипәмни атқуруш жәриянида, бу әһвални көп байқидим. Дәсләпки күнләрдә шаирларниң топламлири, кейинирәк язғучиларниң әсәрлири үстидә ишләшкә башлидим. Тәһрирлик қилинип болғанда, мәтини машинисткиларға тапшуруветәттимдә, мениңдин кейин көздин кәчүридиған Турған акамниң пикрини күтәттим. Растимни ейтсам, дәсләпки күнләрдә «бир нәрсини хата қилип қоймиғандимән» дегән шүбһилиниш туйғуси Турған акамдин чөчүтәтти. Лекин бу кәсипкә йүздә йүз үгинип кәткичә вә униңдин кейинму Турған акамдин бир еғиз қаттиқ параң аңлимиғиним раст. У, мән тәһрирлик қилип болғандин кейин, өзи йәнә бир қетим әсәрләрни қайтидин оқуп, қизил-жия қеливетидиған. Кейин йениға чақирвелип, мән өткүзүп қойған, байқимиған жайларни алдиримай, чүшәндүрүп берәтти.

Һәр жилниң ахирида Қазақстан Язғучилар иттипақида өткүзүлидиған жил йәкүнигә беғишланған жиғинда яхши әсәрләр махташқа еришип, сус әсәрләр тәнқит қамчиси астиға елинатти. Жил давамида қилинған әмгәкниң йәкүни мана мошу жиғинда өз әксини тапатти. Нәшрият хадимлириға яхши болсиму, яман болсиму, қамчиниң қири бәри бир тәккини тәккән. У заманларда бүгүнкидәк компьютерлар болмиғачқа, йүз мәртә тәкшүрүп, басмиханиға әвәтивәтсәң, у яқта қоғушун һәрипләрни тизидиған бурәдәрләр йәнә хата терип берәтти. Бир йәргә чекит яки пәш қоймай, сөзниң бир һәрипини чүширип қоюп, тоғрини хата қиливәтәтти. Әйтәвир, бир жилға йеқин вақитта қол язма төрт-бәш қетим оқулуп, андин йоруқ көрәтти. Хулләс, редакция хадимлири камчилиқларни өткүмәсликкә тиришидиғанлиғи һәқиқәт еди. Гезитханларниң диққитигә һавала қилинған мону сүрәт 1991-жили чүширилгән. Турған ака Тохтәмов, Рәна һәдә Даутова, Әхмәтжан Исрапилов вә мән йеңи чиққан китапниң дәсләпки нусхиси билән тонушиватқан пәйтимиз.

Тохсининчи жилларниң башлирида бир күни Турған ака Тохтәмов тәкчиләрдә тизилип ятқан папкиларни елип:

-Мону романларни оқуп чиқип, нәширгә тәйярла. Буларниң вақти-саати келип қалди, — деди.

Униңсизму жигирмә жилдәк вақит топа бесип ятқан қол язмилар мени қизиқтурғачқа, уларниң бир қисмини оқупму болған едим. Уларниң арисида Сейитжан Сетишевниң, Йүсүпбәк Мухлисовниң вә башқиларниң романлири бир еди. Бу әсәрләрниң өз вақтида нәшир қилинмиғанлиғиниң бир сәвәви  уларниң роһи шу пәйттики сәясәткә тоғра кәлмәтти. Заман өзгәргәндин кейин Турған ака бу әсәрләрни нәшир қилдурушқа алдириди. Һә, шундақ қилип йеңи заман язғучилиримизниң ижадийитигә кәң ишик ечип бәрди. Мәнъий қилинған мавзулар әдәбиятимизда өз әксини тепишқа башлиди. Ана вәтинимиздики язғучи-шаирларниң әсәрлирини китапханлар билән йеқиндин тонуштуруш мәхситидә Турған акиниң тәкливи билән дәсләпки қетим «Тарим долқунлири» намлиқ кандаш-қериндаш ШУАРлиқ язғучиларниң проза вә поэзия әсәрлири умумий топлам болуп  нәшир қилинди. Бу нәшрият хадимлири үчүнла әмәс, бәлки тәғдиримиз иккигә бөлүнүп кәткән бир халиқ үчүн чоң утуқ еди. Демократияниң кәң қанат йейиши билән Турған ака Тохтәмовниң тәшәббуси арқисида «Тарихтики ақ дағлар» рубрикиси билән бир қатар публицистикилиқ әсәрләр, жүмлидин Нәзәрғожа Абдусемәтовниң «Йоруқ саһиллар» намлиқ топлими оқурмәнләр билән үз көрүшти.

Турған ака шундақла журнал нәшир қилишни арман қилатти. Нәшрият мәмурийитидин рухсәт елинғандин кейин, 1989 жили униң баш муһәррири болуп қәлими өткүр, салаһийәтлик журналист Әхмәтжан Исрапилов тәстиқләнди вә шу жили «Пәрваз» альманахи нәшир қилинди. Турған акиниң хошаллиғида чәк йоқ. Бу алманахқа әдәбиятниң барлиқ жанрлири киргүзүлгән болуп, рәңлиқ сүрәтләр билән безәлләндүрүлди. «Йеңи исим» рубрикиси астида яш язғучи-шаирларниң әсәрлири бесилип, кәң китапханлар аммисиға һавалә қилинди. Кейинирәк, альманах журналға айлинип, жиллиға икки қетим нәшир қилинишқа башлиди. Редакция һәйъитигә Қуддус Ғожамияров, Ғожәхмәт Сәйдвақасов  кәби хәлқимизниң жирик намайәндилири әзә болди. «Жазушы» нәшриятиниң уйғур редакциясигә аз мөлчәрдә бөлүнидиған басма тавақ уйғур язғучи-шаирларниң тәләп-еһтияжини қанаәтләндүрәлмәйватқанда, бу журналниң мәйданға келиши һәқиқий мәнада йеңилиқ һәм чоң утуқ болди. Турған ака Тохтәмов редакцияни башқурғанда жилиға проза, поэзия, драматургия жанрлири бойичә жигирмигә йеқин оригинал әсәр йоруқ көрүп турди. Һәр жили нәшрият мәмурийитидин уйғур әдәбияти үчүн бөлүнидиған басма тавақниң көләмини азайтмаслиққа тиришип, китапларниң нәширдин сүпәтлик чиқишиға мәрһумниң қощқан үлүши зор.

Ейтиш керәкки, Турған Тохтәмовниң жамаәтчилик ишлиридики паалийитиму алаһидә орунға егә. У йеңидин қурулған Алмута шәһәрлик Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси сүпитидә хәлқимизниң ижтимаий-мәдәний проблемилирини һәл қилишта, тарихимизни, урпи-адәтлиримизни, миллий әнъәнилиримизни тәрғип қилишта аянмай әмгәк қилған жәмийәт әрбаби. Мәдәнийәт күнлириниң барлиққа келиши арқисида Турған ака Тохтәмов Алмута шәһиридә истиқамәт қиливатқан уйғур жамаәтчилиги, зиялилири вә жигит башлири билән һәмкарлишип, хәлқимизниң миллий кийим-кечәклириниң, саз-әсваплириниң, миллий таамлириниң вә рәссимлар әмгәклириниң, бәдий китапларниң көргәзмилириниң уюштурди. Бу әнъәниниң та бүгүнки күнгичә давам қилип келиватқанлиғи һәммигә мәлум. Мәдәнийәт мәркизиниң низамнамисиға бенаән дуниядин өткән бәзи зиялиларниң исимлирини әбәдийләштүрүш, уйғур яшлирини Қазақстан вә чәт әл билим дәрраһлирида оқутуш охшаш күн тәртивидә турған мәсилиләрни өз вақтида һәл қилишни қолға кәлтүрди. Бир тәрәптин нәшрият ишлири, бир тәрәптин жамаәтчилик ишлири уни чарчитивәтсиму, у һеч кимгә сәздүрмәйдиған. Мәйли әдәбиятимизгә яки мәдәнийитимизгә аит мәсилиләр болсун, қандақту-бир көтирәңгү роһ вә мәхсәткә йетиш иждиһати униң һарғанлиғини унтулдуратти. Әйнә шу мәдәнийәт күнлиригә кечә-күндүз тәйярлиқ қилип, бу чарә-тәдбирни өткүзүвалғандин кейин әжайип хошал болуп, бөләкчила роһлинип кетидиған. Өзи байқиған бәзи нуқсанларға өзи хатимә берип, кейинкиләрдә йол қоймаслиқниң амиллирини издәштүрүп, блокнотиға түртүп қойидиған адитиму бар еди мәрһумниң. Ө ирини хатириләп, қизиқ-қизиқ һекайә қилип, Рәна һәдә Давутова билән қизғин параңлишип кетидиған. Әйнә шу чағларда униң көзлиридә туғулған жутиға – Яркәнткә болған муһәббити, сеғиниш туйғилири ипадилинәтти.

«Алитағ» программисида баш муһәррир болуп ишләватқан вақтимда Турған ака телефон қилип, «Аниниң көз йеши» намлиқ әсәри асасида пьеса язғанлиғини хәвәрлиди. Шу мәзгилләрдә телевидение арқилиқ Мексика сериаллири үзлүксиз көрситиливататти. Язғучиниң мәзкүр әсәри билән йеқиндин тонуш болғачқа, өзәмниңму мелодрама чүшириш армини бар екәнлигини ейтип, бу йөнилиштики ишимни мошу әсәр билән башлаш тәкливини бәрдим. У қизғинлиқ билән қоллап-қувәтлиди. Жиддий тәйярлиқтин кейин Турған акиниң балисиниң өйидә Уйғур театрниң маһир артистлириниң, жүмлидин Муһит Һезимов, Реһангүл Мәхпирова вә башқиларниң қатнишиши билән фильм ишләп чиқтуқ. У «Алитағ» программиси арқилиқ көрситилди.

Турған ака Тохтәмов «Жазушы» нәшриятидин «Уйғур авази» гезити баш муһәрририниң «Йеңи һаят» қошумчиси бойичә орунбасари лавазимиға бәлгүлинип, хизмәттин йөткилиш алдида, маңа телефон қилди.

-Тельман,  деди у течлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин, — мән «Йеңи һаят» гезитиға йөткәлгиниватимән.

-Мубарәк болсун, Турған ака, — дедим уни тәбрикләп. Әслидә Турған ака наһайити тиришчан, һәр қандақ ишни тез әмәлгә ашуруш, мужимәлликни яқтурмаслиқ хислитигә егә адәм еди.

-Нәшрияттин кетиватқиниңиз қандағирақ екән? – дәп соал қойдум.

-Гезитни билисән, ука, қайнамға охшаш. Аддий халиққиму йеқин болимән. Ижадимғиму яхши. Мән саңа телефон қиливатқиним, сән нәшриятқа ишқа кәлсәң, тоғра болатти. Өзәң ишлигән орун. Рәсим-қаидилирини яхши билисән. Униң бу тәкливини рәт қилғинимда, мәрһум маңа сәл рәнжигәндәк болди…

Турған ака аддий кишиләр билән йеқин мунасивәттә болушни яқтуратти. Улар билән муңдишип-сирдишишқа хуштар еди. Шуңлашқиму Турған Тохтәмовниң қәлимидин яралған образлар хәлиқниң турмуш-мәишитигә йеқин, қәһриманларниң харақтерлири аддий кишиләрдин мужәссәмләнгән. Мән китапханлардин: «Турған Тохтәмовниң әсәрлирини оқуғанда, гоя өз өмрүмни көргәндәк болимән», «Уларда худди бизниң йезимизниң көрүнүшлири тәсвирләнгәндәк», «Әсәр қәһриманлиридин мону бир образ паланчиға толиму охшапту» дегәнгә охшаш пикирларни көп аңлиған. Дәрһәқиқәт, Турған акида кишиләрниң образлирини ипадиләш наһайити яркин болидиған. Һәр бир роман яки повестидики вақиәләр өмүрдин суғирилип, пүтүн бир һаятий полотнони вужутқа кәлтүргән.

Өз вақтида атақлиқ язғучи Һезмәт Абдуллин язғучи Турған Тохтәмовниң ижадийитигә беғишланған «Мавзуға садақәтлик» мақалисида «… Дәсләпки «Кона түгмән» повестидин кейин, бирдинла өзини тәйярланған кәспий язғучи сүпитидә көрсәткән Турған Тохтәмовқа охшаш авторниң заманивий уйғур әдәбиятида тепилиши асан әмәс. Мениң көз қаришимчә, бу икки асасий һаләт билән чүшәндүрүлиду. Биринчидин, униң ижадий йоли башланғанда уйғур кеңәш әдәбияти хелә камаләткә йәткән еди. Шуниң үчүнму униң немини йезиш вә кимдин үгинишигә имканийити болди… Иккинчидин, бу әң муһими – һаятқа зеһин билән қарайдиған, кишидә рәшқ қозғайдиған әдәбий истедатқа егә Турған Тохтәмов йетәрлик һаятий тәжрибигә егә еди… Шуниң үчүнму, тәбиийки, нәқ қәдирдан йеза һаятини, мәшәкәтлик өтмүши билән бүгүнки парлақ һаятини… шунчилик сәмимий вә шунчилик маһарәт билән әкис әттүриду», дәп язған еди.

«Дадамниң жугиси», «Дадамниң ахирқи хети», «Кона түгмән», «Виждан азави», «Ақ йеғин», «Аниниң көз йеши», «Сәргәрдан» вә башқиму роман повестьлиридики қәһриманлар түнүгүн язғучиниң замандашлири болса, бүгүн – бизниң, кейин – кәлгүси әвлатниң замандашлири болидиғанлиғи сөзсиз. Турған Тохтәмовниң ижадийитигә мәнсүп һәр қандақ әсәрниң уйғур әдәбиятиниң алтун фондида сақлинидиған мирас екәнлигидә шәк-шүбһә йоқ.

Пурсәттин пайдилинип, көрнәклик язғучиниң исмини әбәдийләштүрүш һәққидә икки еғиз гәп қозғимақчимән. Әгәр униң киндик қени төкүлгән Панфилов наһийәсиниң Садир йезисидики кочиларниң биригә, шундақла өзи узақ жиллар мабайнида яшап, ижат қилған Алмута шәһиридики бир кочиға униң нами берился, нур үстигә нур болар еди.

Тельман НУРАХУНОВ,
Қазақстан Язғучи иттипақиниң әзаси
«Уйғур авази» №15 16.04.2010ж

У  УЛУҚ  ЯЗҒУЧИ  ЕДИ

Һәр қетим қәдинас достум, көрнәклик язғучи Турған Тохтәмовниң қәбрини зиярәт қилғинимда, мән Бухариға барғанда экскурсовод ейтқан мону сөзләр ядимға келиду: «Бу йәргә пәйғәмбәрниң әвлади Баһадур Накш бәнди дәпин қилинған. У көз жумуш алдида әвлатлириға мундақ вәсийәт қалдурған: «Әгәр қәбримни зиярәт қилмақчи болсаңлар, алди билән мениң ата-анамниң мазарини зиярәт қилип, кейин мениң кешимға келиңлар». Қанчилик чоңқур мәнаға егә сөзләр. Шундақ екән, биз һазирқи «интенсив һаят тәризимизгә» қаримай, өтмүшимизни, йеқинлиримизни, достлиримизни астин чиқармаслиғимиз керәк. Турған Тохтәмов болса, биз пәхирлинидиған, өз хәлқиниң даңқини чиқарған шәхсләрниң бири. Биз униң исмини улуқ язғучилар қатарида аташтин әймәнмәслигимиз керәк. У пәқәт уйғур тилидила әмәс, бәлки башқа тиллардиму нәшир қилинған әжайип әсәрлири билән өзигә ядикарлиқ орнитип кәтти. Уни Қазақстанда истиқамәт қиливатқан барлық хәлиқләр билиду. Т.Тохтәмовниң ижадий мираси – бу дуниявий әһмийәткә егә мирас болуп һесаплиниду. Мошу сөзлиримни тәстиқләш үчүн көрнәклик алым, мәрһум Коммунар Талиповниң мақалисидин елинған мисраларни кәлтүрмәкчимән. Алим Т.Тохтәмовниң ижадийити, жүмлидин «Сәргәрдан» романи тоғрилиқ мундақ дәп язған еди: «… 70-жиллардин башлап, кәйни-кәйнидин йезилған һекайилири, повестьлири, романлири арқилиқ уйғур әдәбиятиниң риважлинишиға салмақлиқ һәссә  қошқан көрнәклик уйғур язғучи Турған Тохтәмовниң ижадийити 90 жилларниң ахириға қәдәр йәнә бир камаләт чоққисиға йетиду. Язғучи көтирилгән мошу басқуч, пәқәт униңла шәхсий утуғи әмәс, бәлки миллий әдәбиятимизниң чоң утуқ-ғәлибийитидур.  Бу, биринчи новәттә, язғучиниң китапханлиримиз заманивий язғучилардин тақәтсизлик билән күткән мавзуға муражиәт қилғанлиғи билән чүшәндүрүлиду: әдәбиятимизда бурулуш йүз бәрди».

Биз, коммунистик мәмликәттә туғулуп, тәрбийиләнгәнләр, ШУАРдин көчүп чиққан яшлар өткән әсирниң 50-60-жиллиридики дуниявий сәясәтни анчила чүшинип кәтмәттуқ. Жиллар өтүп, һәммимиз арилишип кәттуқ, достлаштуқ, аилә қуруштуқ. Даһилар алмашти, сәясәт өзгәрди, у тәрәптики пүтүсүрүк хәлиқниң тәғдири болса, шу петичә қалди. Буни қандақ чүшүнишкә болиду? Мана мошу вақитта язғучиниң йәнә бир әсәри «Сәргәрдан» романи нәширдин чиқиду.

Биз, Турғанниң достлири, униңға мәзкүр романни башқа тилларға, шу жүмлидин рус тилигә тәржимә қилиш керәклигини бир нәччә қетим ейттуқ. Бу вақитта язғучи ағривататти. Бирақ шуниңға қаримай у күч-қувитини жиғип, романни рус тилида нәшир қилишқа тәйярлашқа башлиди. Бу ишта униңға рус тилиниң оқутқучиси Венера Касимова билән кәспий тәржиман, профессор Исрайил Ибрагимов ярдәм қилди.

Мана узақтин күткән күнму кәлди – роман «Саргардан – неприкаянный, горемычный…», дегән нам билән рус тилида нәшир қилинди. Роман наминиң шундақ дәп тәржимә қилинишниң өзи униңда пажиәлик вақиәләрниң тәсвирләнгәнлигидин дерәк бериду вә китапханни бирдинла өзигә жәлип қилалайду, дәп ойлаймән.

2009 жили 9 март күни биз, достлар, язғучиниң өйигә жиғилдуқ, вә униң хошаллиғиға ортақлаштуқ. Әпсуски, шу күнки баш қошушимиз бизниң язғучимизниң өйидә жуги-жәм болған ахирқи сорун болуп қалди. Мән, врач болғанлиқтин, униң саламәтлигиниң кәскин начарлашқанлиғини бирдинла сәздим вә униңдин мәңгу жуда болуватқанлиғимизни чүшәндим. Шу күни мән Турғанға йеңидин нәширдин чиққан китавиға тиләклирини йезип бериш илтимаси билән муражиәт қилдим. Әпсус, у һәммизгә өз тиләк-истәклирини йезип берәлмиди, бирақ китавиниң титул вариғиға имзасини қоюп тапшурди. Бу униң ахирқи қетим имза қойғини болуши керәк.

Достум тоғрилиқ мошу ихчамғинә мақаләмни йезиветип, көрнәклик әдип вә жәмийәт әрбаби Олжас Сүлейменовниң «… Тағларни пәсәйтмәй, далани  улуқлайли»,  дегән сөзлирини әслидим. Әжәйип сөзләр. Шундақ екән, бизму көрнәклик уйғур язғучиси Турған Тохтамовниң 70-жиллиқ тәвәллуди һарписида уни һәқиқий исми билән жигирминчи  әсиридики   улуқ уйғур язғучиси,  дәп  атайли  вә  қәбри  алдида  сөз  зәргариниң  роһиға  тазим қилайли.

Турған СОПИЕВ
Қазақстан Жумһурийитиниң хизмәт әрбаби

ӨЧМӘС  ИЗИ  БАР

Һәр қандақ әдәбиятниң тәрәққияти жирик әсәрләр арқилиқ өлчинидиғанлиғини нәзәрдә тутсақ, өткән әсәрниң иккинчи йерими, болупму ахирқи чариги миллий әдәбиятимизниң гүлләнгән дәври болди, дәп ишәшлик ейталаймиз. Уруштин кейин әдәбият мәйданиға ишәшлик кирип кәлгән, кейинирәк мәшһур язғучилар қатаридин орун елип, көплигән қәләм саһиблириға үлгә-өрнәк болидиған Зия Сәмәди, Һезмәт Абдуллин, Жамалилидин Босақов қатарлиқ язғучилиримиз заманивий әдәбиятимизниң риважлинишиға бебаһа төһнә қошти.

Бу пәшқәдәм язғучилиримизниң замандиши болған Турған Тохтәмовниңму әдәбиятимизниң тәрәққият мусаписида өзигә хас орни, өчмәс изи бар. Әдәбият пешивалириниң сепидин көрүнгән Турған Қасим оғлиниң исмини биз, оқурмәнләр, чоңқур еһтирам вә пәхирлиниш билән тилға алимиз.

Турған Тохтәмов өзиниң чоңқур мәзмунлуқ, өткүр пикирлик әсәрлири арқилиқ китапханниң қәлб төридин орун елип, исми тезла аммибаплиққа айланған язғучи еди. Биз институтта тәһсил көрүватқинимизда, әдип оқурманлар арисида қизғин бәс-муназирә қозғиған «Ақ йеғин» романини нәшир қилдурди. Устазлиримизниң тәшәббуси вә уюштуруши билән университетниң чоң залида язғучи билән учришиш өткүзүлүп, униңға Алмутидики алий оқуш орунлирида билим еливатқан нурғунлиған студентларниң қатнашқанлиғи һазирму ядимда. Кәч давамида биз Т.Тохтәмовниң ижадийитигә хусусән униң «Ақ йеғин» романиға мунасивәтлик көплигән соалиримизға жавап алғандуқ.

Турған ака яшлар билән қоюқ арилишатти. Униң көплигән әсәрлиринң яшлар мавзусиға беғишланғанлиғи бежиз /ж/ әмәс.

Кейинирәк мән Турған ака билән бир бенада ишлидим. У –«Жазушы» нәшрияти уйғур редакциясиниң башлиғи, мән – «Қазақстан» нәшрияти уйғур редакциясиниң тәһрири. Шу чағларда иккимиз пат-пат учришип, муңдишаттуқ.

Турған ака яшларға давамлиқ түрдә өзиниң акилиқ мәслиһитини берип туратти. Мениң «Коммунизм туғи» гезити редакциясигә ишқа келишимгә нәқ Турған Тохтәмов сәвәпчи болған еди. Бир күни у: «Ука, гезит – яхши мәктәп. Гезит редакциясидә ишлисәң, чоқум журналистика саһасиниң қир-сирлирини һәртәрәплимә үгинисән, иш бабидики сәпәрләрдин турмуш-мәишәтни, һаятни үгинисән, қисқиси. Һәммә жаһәттин /ж/ камал таписән», деди. Беваситә Турған акиниң ярдими түпәйли мән гезит хадими болуп қалғандим. Һә, Турған Тохтәмов заманимизниң жирик язғучиси болуш билән биллә, өзидә һәқиқий кәшпиятчиға хас көплигән пәзиләтләрни мүжәссәмләштүргән /ж/ алийжанап /ж/ инсан еди.

Бүгүнки таңда нәсрий вә нәзмий әсәрлири арқилиқ хәлқимиз арисида хелә тонулуп, данқ чиқарған бир түркүм яш ижаткарларға /ж/ өз вақтида Турған ака ғәмхорлуқ қилған еди. Яшлар пасибани болған бу пәшқәдәм язғучи әдәбиятниң жапалиқ /ж/ йолиға йеңидин қәдәм ташлиған әшу қәләм саһиблириниң әсәрлирини умумий топламларға вә өзи башқурған «Пәрваз» мәжмуәсигә /ж/ давамлиқ киргүзүп туратти.

Китапханни күчлүк һаяжанлиқ /ж/ һиссият ичидә қалдуридиған өчмәс әсәрләрни яратқан Турған ака Тохтәмовниң ижадий /ж/ паалийити тоғрилиқ кәлгүсидә мукәммәл илмий тәтқиқәтлар елип берилип, жирик монографияләрниң йезилидиғанлиғиға камил ишинимән. Чүнки истедатлиқ әдип әшу әсәрлири арқилиқ өзигә упримас һәйкәл орнитип кәтти.

Малик МӘҺӘМДИНОВ
«Атамура нәшрияти Уйғур редакциясиниң башлиғи

ТАМ,  ЗА  ХОЛМОМ

СЛОВО  ОБ  ОТЦЕ
Сегодня моему отцу, известному уйгурскому
писателю Тургану Тохтамову, исполнилось бы
70 лет. До своего юбилея он не дожил ровно год.
Тургана Тохтамова по праву называли классиком
уйгурской литературы.

Бабушка Маликам часто рассказывала о детстве моего отца, о том, как она, проводив на фронт осенью 1942 года своего мужа, известного в селе Садыр кузнеца Касыма, одна поднимала на ноги троих детей – Курбана, Тургана и Гульсару. Тяжело ей было в те суровые военные годы, порой она сама недоедала, думала лишь о том, чтобы были накормлены дети. Как и десятки овдовевших в годы войны женщин Садыра, бабушка Маликам трудилась в колхозе. А когда в январе 1943 года пришла похоронка на мужа Касыма, она только еще туже подпоясалась и взвалила все заботы о детях на свои хрупкие плечи. По рассказам бабушки, Турган с сестрой Гульсарой с утра часто бегали на невысокий холм на окраине села и подолгу вглядывались вдаль. Стояли и ждали с надеждой, что вот-вот оттуда, из-за холма, появится отец, возьмет на руки и понесет их домой. А вечером, не дождавшись, они, опустив головы, шли домой.

Вспоминаю рассказы бабушки о том, как в послевоенные годы она ездила в Джаркент тогда еще в Талды-Курганской области, продавала яблоки, картошку, выращенную на своем огороде, и на вырученные деньги помогала дяде Курбану и моему отцу получить образование. А в 1973 году, не выдержав разлуки с сыновьями, которые к тому времени обосновались в столице, бабушка Маликам, продав дом в Джаркенте, переехала к нам…

Имя Тургана Тохтамова широко известно не только в нашей стране, но и за рубежом. Он – автор четырех романов и десятков повестей. Публиковался в таких изданиях, как «Молодая гвардия», «Роман-газета». Его произведения «Белый дождь», «Старая мельница», «Слово отца», «Назугум», «Эхо наковальни» и многие другие печатались не только в Казахстане, но и в ближнем и дальнем зарубежье. В повестях о военном и послевоенном времени «Там за холмом», «Эхо наковальни», «Последнее письмо отца» впечатления детства проникнуты дымкой грусти и переживаний человека, повидавшего немало житейских эпизодов счастья и горя, маленьких и больших радостей и потерь. Эти произведения отличают искренность, и подкупающая самобытная тональность в описании жизни небольшого села. Перед читателями предстают судьбы детей, ожидающих в лихую годину своих отцов и братьев с фронта, солдаток, многие из которых стали вдовами, так и не познав в полной мере женского счастья.

Вот уже прошел год с того дня, как не стало отца. Его нет с нами, но почему-то все это время его облик всегда стоит передо мной. Каким он был и каким запомнился для  меня?

Отец не любил, когда его жалели. Эта черта его характера более отчетливо проявилась после инсульта, который он перенес в 1997 году. В первые дни после выписки из больницы он никого не подпускал к себе. Не хотел, чтобы мы, его дети, помогали ему встать, поддержать его. Он всегда твердил: «Я сам, сам…». А когда через несколько месяцев он действительно сам встал на ноги и, опираясь на деревянный костыль, начал медленно прогуливаться по двору своей многоэтажки, у него появилась уверенность в себе. Уверенность в том, что он может победить недуг. Отец часто, почти ежедневно, делал очень длинные прогулки. Жители микрорайона «Аксай» могли часто видеть одиноко ковыляющего пожилого человека в спортивной куртке. Опираясь на костыль, он мелкими шагами ходил от своего дома до местной школы. По дороге встречал многих знакомых и подолгу с ними разговаривал.

Жалость отец считал проявлением человеческой слабости. «Никогда не жалей меня», сжимая руки в кулак, часто говорил, скорее не собеседнику, а самому себе. Домой к нему нередко приходили друзья, знакомые. Когда отец беседовал с ними, никогда не просил подать что-нибудь с полки или принести с другой комнаты. Все это он проделывал сам, ловко орудуя костылем, — доставал со шкафа книгу или угощал гостей чаем.

Отец был очень трудолюбив. Часто в детстве я видел, как он работал по ночам. Работал каждый день. Даже заболев, несмотря на недуг, продолжал творить – печатал здоровой левой рукой на машинке, его рабочий стол всегда был завален листами. Он жил с одной целью – ни дня без строчки.

Отец никогда не жаловался. Не любил корить за то, что не все в жизни происходило так, как хотелось бы. Он никогда не жаловался даже на то, что некоторые люди, некогда его окружающие,  вдруг резко менялись, из друзей превращались в завистников и лицемеров. Отец часто говорил, что не ищет виновных в своих неудачах.  «Не смог – значит, виноват сам. Значит, нужно сделать лучше, быстрее и нагляднее» — один из его жизненных принципов. Он часто сетовал на то, что в нынешнее время творческим людям очень тяжело приходится выживать. «Писать книги – профессия, а их реализовывать – это искусство», — шутил всегда отец. Ширпотребом называл он заваленные на книжных полках дешевые триллеры и внешне захватывающие детективы, содержание которых читатель забывает на следующий день. «Как жаль, что люди перестали читать настоящие книги, получать удовольствие от них», говорил мне отец.

Он всегда был строг к своим детям. И сейчас, когда рядом нет отца, я понял, что, в первую очередь, он был строг к себе. Строг в своих целях, в своих достижениях, в своих поступках. Именно в этой строгости и была его преданность своему делу.

Отец любил общение. Он всегда был душой в любой компании, ее заводилой. Это качество, кстати, и помогало ему в работе. Помню, когда он часто выступал на собраниях, люди, затаив дыхание, слушали его. Отец был настоящим лидером. Он мог увлечь за собой людей. Все, кто его знал, отмечали в нем талант оратора. Отца любили и уважали его друзья. Даже когда его сковал недуг, старались не напоминать ему о болезни. Они заставляли его двигаться, общаться, работать. Очень многое в жизни отца сделал его близкий друг Герс Исламов. С ним он забывал о своем недуге. Герс помогал во всем: издавал его книги, подолгу беседовал. Наша семья всегда будет помнить об этом.

Отец был известен не только как популярный в Казахстане писатель. Он принимал активное участие в общественной жизни республики – входил в Комиссию по правам человека при президенте РК, был одним из авторов книги о главе нашего государства Нурсултане Абишевиче Назарбаеве «Ел басы». Отец создал альманах «Парваз», через его руки прошли рукописи произведений авторов, которые впоследствии стали известными журналистами и литераторами. Много он сделал в становлении национально-культурных центров республики, сам возглавлял уйгурский культурный центр Алматы. Был лауреатом премии «Ильхам» учрежденной казахстанскими меценатами.

Отец говорил, что писатель и журналист несут ответственность за каждое свое слово, нельзя разжигать вражду между людьми – представителями различных национальностей и религий. Он часто повторял: «Казахстан – это наш общий дом, и эту ценность всегда надо защищать и беречь».

Отец очень любил и глубоко уважал свою маму Маликам. Он ежедневно звонил по телефону, спрашивал о ее здоровье. А когда приходил к нам домой, то всегда целовал ей руки. Они, сидя в чайхане, беседовали. Отец делился своими новостями, бабушка – своими. В основном были разговоры о родственниках и знакомых из родного села Садыр.

Всегда я удивлялся мужеству и стойкости своей бабушки. Одна вырастив троих детей, она не утратила к своим 96 годам оптимизма, теперь уже радуется успехам внуков и правнуков. Она всегда в курсе всех наших дел. Бабушка Маликам так и не дождалась  с фронта мужа Касыма, погибшего в боях под Сталинградом. Горько и тяжело, когда дети теряют родителей, а жены – мужей. Но еще тяжелее матери, когда она теряет своих детей. Мой дядя Курбан, известный писатель и ученый, и мой отец Турган навеки закрыли свои глаза на руках у бабушки Маликам. Преклоняюсь перед этой сильной и мужественной женщиной.

Туглук  ТОХТАМОВ
Астана
«Экспресс К» №109 19.06.2010г.

МАСТЕР,  ПРИЗНАННЫЙ НАРОДОМ

Уже два года, как нет среди нас известного
 уйгурского писателя Тургана Тохтамова.
Он оставил большое творческое наследие,
которое еще очень долго будет актуальным
и поучительным, найдет отклик в сердцах
многих наших современников

Недавно вышел в свет новый роман Т.Тохтамова «Суд совести» переведенный Венерой Касымовой на русский язык с уйгурского. Автор не успел опубликовать свое произведение при жизни, и лишь сегодня близкие писателя при поддержке известного предпринимателя Герса Исламова смогли издать это последнее творение уйгурской прозы.

Роман основан на реальных событиях, имевших место в жизни уйгурского народа в 30-50-х года ХХ столетия. Сквозь призму судьбы главного героя  Рахмана и близких ему людей автор раскрывает общественно-политические и личностные мотивы, обусловившие драматические страницы их жизни.

В книгу вошли также рассказы Т.Тохтамова «Отметина», «Горе» и «Старая дева», в которых отражены  общечеловеческие проблемы.

Турган Касимович Тохтамов родился 19 июня 1940 года в селе Садыр Панфиловского района Талды-Курганской области. Окончил  географический  факультет  Казахского  педагогического  института. Работал   проводником на железной дороге, учителем в школе.

С 1965 года жизнь Тохтамова неразрывно связана с журналистикой и литературной деятельностью. Он работал районной газете «Жаналык  жаршысы», республиканских «Коммунизм туги» и «Йени хаят», в издательстве «Жазушы». В 1996 году был назначен главным редактором альманаха «Парваз».

В 1975 году в издательстве «Жазушы» вышел в свет первый сборник повестей Тургана Касимовича «В долине Усек». В журналах «Жулдыз» и «Простор» была опубликова повесть «Старая мельница».

Читатели тепло встретили творчество молодого писателя, что прибавило ему вдохновения, и он с энтузиазмом приступил к дальнейшей работе.  Повести и рассказы Тохтамова стали регулярно печататься не только в казахстанских изданиях, но и в московских журналах «Молодая гвардия», «Роман-газета», а также в узбекских, киргизских и украинских. Появился интерес и у большой  читательской аудитории Китая: в Пекине был напечатан роман Тургана Касимовича «Белый дождь», в Шанхае – повесть «Слово отца», в Урумчи – «Эхо наковальни».

Высоко оценили творчество Тохтамова и многие летиратурные критики. Известные литературоведы сравнивают его творчество с творчеством  Федора Абрамова, Чингиза Айтматова, Валентина Распутина и Василия Быкова.

Автор нескольких романов, десятков повестей и многочисленных рассказов не ограничивается прозой. Тохтамов выпускает сборник рассказов из серии «Библиотека школьников», пишет пьесу «Белый дождь», которая была поставлена на сцене Уйгурского театра, является одним из авторов книги о первом Президенте Казахстана «Ел басы», часто выступает на страницах периодической печати. Он активно участвовал в общественной жизни страны, в частности, был председателем Алматинского Уйгурского культурного центра, членом Комиссии по правам человека Республики Казахстан.

Турган Тохтамов награжден Грамотой Верховного Совета Казахской ССР, был стипендиатом Президента Республики Казахстан, его жизненный путь представлен в книгах «Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр» и «Почитаемые люди земли казахской».

Турган Касимович Тохтамов оставил заметный след в культурной, литературной и общественной жизни нашей страны.

Рустам АБДРАХМАНОВ
«Вечерний Алматы» 23.07.2011г.№90-91

УНИҢ ӘСӘРЛИРИ ХӘЛИҚ ҮЧҮН ЯРАЛҒАН…

Биз мәдәний ядикарлиқларни бәрпа қилип, кейинки әвлатларға ялдама сүпитидә қалдуруп кәткән әдиплиримизни дайим қәдирлишимиз вә асришимиз лазимдур. Мана шуларниң бири – әдәбиятимизниң гүллинишигә салмақлиқ һәссә қошқан көрнәклик язғучи Турған Тохтәмовтур.

Шәхсән мән Турған акини 1986-жилдин, йәни Абай намидики Қазақ педагогика институтниң ахиқи курсида оқуватқан чағлиримдин башлап яхши билимән. Уйғур повестьлири мавзуси бойичә диплом ишини йезип, пикир елиш мәхситидә мән шу вақиттики «Жазушы» нәшриятиниң уйғур редакциясиниң башлиғи Турған Тохтәмовқа йолуққан едим. Мана шу сәвәп болдидә, алақимиз хелила қоюқлашти.

Ижадийәтниң жуқури пәллисигә тәдрижий /ж/ өрлигән һәм жу жәриянда /ж/ өзиниң миңлиған ихласмәнлирини тепишқа муйәссәр болған Т.Тохтәмовниң әсәрлири жиллар өтсиму өз маһийитини йоқатмай, әксичә, жанрлиқ вә мавзулуқ алаһидиликлири, тәсвирләнгән вақиәләрниң чоңқурлуғи вә һаятийлиғи, харақтерлириниң хилму-хиллиғи вә һәққанийлиғи, бәдий тоқунушлириниң жиддийлиғи һәм кәскинлиги, тилниң тәбиийлиги вә раванлиғи билән пәриқләнгән һалда, кәң китапхан аммисиниң диққитини һелиму жәлип /ж/ қилип кәлмәктә. Китапхан һаятниң муһим мәсилилиригә беғишланған, өтмүшниң аччиқ һәсрәтлирини вә синақлирини әкис әткән, инсан-пәрвәрлик, садиқлиқ, адаләтлик, меһриванлиқ, пақлиқ, сәмимийлик кәби алий пәзиләтләр билән қамдалған һәм шуниң билән бир қатарда сатқунлуқ, иккиүзлүк, сахтипәзлик охшаш сәлбий илләтләрни сиңдүрүвалған образларға бай әсәрлирини әстин чиқарғини йоқ. Язғучиниң мундақ утуққа йетиши, әлвәттә, униң тиришчанлиғиниң, көп издәнгәнлигиниң, әң асаси вә муһими, һаятни сойгәнлигиниң испати вә нәтижисидур /ж/. Кичигидинла өмүрниң еғир синақлириға дуч кәлгән, ачарчилиқ билән житимчилиқниң азавини көп тартқан, тосалғулуқлардин сүрүнмәй өтүп, әдәбият мәйданиға бөсүп кирип кәлгән Т.Тохтәмов өзиниң дәсләпки әсәрлири биләнла кәң китапхан аммисиниң алқишиға сазавәр болған еди.

 Т.Тохтәмовниң һәқиқий һаят йоли балилиқ чағлиридила башланди, чүнки бу вақитта у уруш мәйданиға атлинип, қайтип кәлмигән атидин жуда /ж/ болуп, ақивәттә акиси Қурван билән язғуз анисиниң қолида чоң болди. Шуниң үчүн у балилиқ чеғиниң һәрбир дәқиқисини қәдирлигән. Улуқ Вәтән урушиниң азавини көп тартқан һәм ата меһригә  тоюпму үлгәрмигән, балилиқ дәвирниң көп қисми бир парчә нанға зар болуп өскән һәм униң раһитиниму көрүш несип болмиған, қишниң қәһритан соғлирида, язниң томуз күнлиридә анисиға яр-йөләк болуп, етиз-ериқ ишлиридин қалмиған яш Турған, әтималим, һаятниң мунчилик еғир синақлириға немә үчүн дуч кәлгәнлигиниң сәвәви үстидә көп ойланған, униңға жавап /ж/ издигән болса керәк. Дәһшәтлик уруш жиллириниң ақивәтлирини, униңдин кейинки дәвирдики йеза аһалисиниң пидакаранә әмгигини, өзи демәтлик уруш балилириниң мәшәкәтлик турмушини, жутниң барлиқ еғирчилиқлирини өз һөддисигә алған аниларниң қәһриманлиғини кейинки әвлатларға ялдама сүпитидә йәткүзүш охшаш жавапкәрлик /ж/ мәхсәтни көзлигән һәм шу йөнилиштә тинмай қәләм тәврәткән Т.Тохтәмов охшаш әдипләрниң бу ишиму чоң бир жасарәтниң /ж/ үлгисидур. Мундақ болмиған тәғдирдә, вақитниң өтүши билән бу урушниң дәһшәтлик садалириниң тез унтулуп кетишиму мүмкин еди. Әйнә шуниңдин қаттиқ әндишә қилған Т.Тохтәмов өз ижадийитида /ж/ уруш мавзусиға алаһидә орун ажратқан /ж/ болса керәк. Әдипниң болупму «Дадамниң жугиси» /ж/, «Қақирлилар қайтқанда», «Ата сөзи» һекайилири, «Кона түгмән», «Дадамниң ахирқи хети», «Базған садаси» повестьлири вә башқилар жуқуридики пикримизниң ярқин дәлили болалайду. Уруш мавзуси рус, украин, белорусь, қазақ, өзбәк вә башқиму хәлиқләр әдәбиятида шунчилик дәрижидә /ж/ аммивийлашқан болуп, бәзи әдәбиятларда у һәтта йетәкчи мавзуларниң биригә айланди. Қериндаш халиқләр әдәбиятиниң әң көрнәклик вәкиллирини устаз тутқан һалда, Т.Тохтамовму уруш вә униң қирғинчилик ақивәтлирини, фашизм охшаш дәһшәтлик апәтниң дуния жамаәтчилиги /ж/ бешиға елип кәлгән һәдди-һесапсиз азаплирини, жудалиқлирини /ж/, вәйранчилиқлирини алаһидә бир сезимләр илкидә тәвринип йорутти. Муәллипниң балилар, яшлар, замандашлар һаятиға йезилған башқиму һекайилири вә болупму «Аниниң көз йеши», «Ахирқи туғут», «Кейинки пушайман» намлиқ повестьлири китапхан тәрипидин мунасип қарши елинди.

Т.Тохтәмов ижадийити /ж/ өз вақтида әдәбиятшунаслар вә тәнқитчиләрниңму нәзәридин сирт қалмиди. Болупму Москва Язғучилар тәшкилатиниң рәиси, мәшһур тәнқитчи Феликс Кузнецов әдип әсәрлирини жуқури баһалап, уларни Федор Абрамов, Чингиз Айтматов, Валентин Распутин охшаш атақлиқ язғучилар ижадийити /ж/ билән селиштурған еди. Йәнә бир әдәбиятшунас алим Николай Ровенский болса, әдип повестьлирини Василий Быков әсәрлиригә қияс қилип, мундақ дәп язиду: «Т.Тохтәмов язғучиларниң шу әвладиға вәкллик қилалайдуки, уларни қәтъий түрдә «яшлар» әмәс, бәлки башқичирәк, йәни уруштин кейинки ғуруһ яки «қириқ яшлиқлар» дәпаташқа болиду һәм шу арқилиқ уларниң йеңи дәвир умумий әдәбият жәриянидики /ж/ мәлум утуқлирини вә орнини икрар қилалаймиз. Шәкиллиниши урушниң мүшкүл вақтиға вә уруштин кейинки дәвиргә тоғра кәлгән бу яштики жиддий /ж/ һәм тамамән мустәқил прозаиклар ичидин уйғур язғучиси авазиниң алаһидә вә йеңичә яңриши бизни хурсән қилиду. Өз дәвриниң хошаллиқлири вә қайғусини башқа милләтләр қатарида биллә тартқан кеңәш уйғурлириниң һаяти вә арзу-арманлири тәсвирләнгән Т.Тохтәмовниң повестьлири көпмилләтлик елимиз хәлиқлири тәғдириниң тарихий бирлигини йәнә бир қетим тәстикләнгән еди» /1981-ж/. Шундақла Владимир Бондаренко, Анатолий Иванов, Вячислав Шугаев, Анатолий Ким охшаш рус әдәбиятиниң мәшһур вәкиллири, Сакен Иманасов, Баққожа Муқай қатарлиқ қазақ әдиплири Т.Тохтәмов ижадийитигә /ж/ өзлириниң ижәбий /ж/ пикирлирини бәргән еди.

Т.Тохтәмовниң дәсләпки кичик вә оттура һәжимдики /ж/ әсәрлири арқилиқ утуқ қазанған болса, униң әдәбиятимиз тәрәққиятиға бирдинла йеңи йөнилишләр, образлар, пикирләр елип киргән романлириму китапханларда вә тәнқитчиләрдә һәрхил инкаслар пәйдә қилип, язғучи ижадийитиниң /ж/ хелә дәрижидә /ж/ йүксәлгәнлигини намайиш қилди. Буниңдин оттуз жилдин ошуқ вақит илгири, йәни 1980-жили йоруқ көргән әдипниң дәсләпки «Ақ йеғин» романи шулар жүмлисидин болуп, әсәр муәллипи уруштин кейинки жиллардики йеза яшлириниң пидакаранә әмгиги вә турмуши арқилиқ жәмийәттә қелиплашқан ижтимаий /ж/, мәиший вә әхлақ мәсилилирини көрситишкә тиришиду. Йеза егилигини тикләш жәриянида /ж/ садир болған нурғунлиған қийинчилиқларниң, һәрхил тәбәқә вәкиллириниң өзара мурәккәп мунасивәтлириниң, яшлар арисидики достлуқ вә муһәббәт сезимлириниң ярқин вә сәмимий әкис етилиши китапханда хилму-хил вә қариму-қарши қөзқарашларни, пикирләрни һасил қилғанлиғи, әлвәттә, роман вақиәлириниң  жуқури  маһарәттә тәсвирләнгәнлигини, образларниң һәққаний вә рошән яритилғанлиғини испатлайду.

Язғучиниң бу әсәри китапхан дилиға шунчилик синдики, һәтта у Уйғур театри сәһнисидә өзиниң йәниму көп вә йеңи мухлислирини тепишқа муйәссәр болалиди. Романниң 1984-жили Бежинда /ж/ нәшир қилиниши бу пикирлиримизниң йәнә бир ярқин дәлили болалайду. Язғучиниң биринчи романи өзиниң жанрлиқ, бәдиийлик вә тил алаһидиликлири билән әдәбиятимиз ғәзнисидә өзигә мунасип һөрмәтлик орун тапқан болса, униң новәттики «Виждан азави», «Назугум» вә  «Сәргәрдан» романлириға нисбәтәнму худди шундақ пикирни ейтишқа болиду. Болупму униң «Виждан азави» вә «Сәргәрдан» әсәрлири мавзулириниң муһимлиғи вә йезилиш услубиниң алаһидилиги, вақиәлириниң мурәккәплиги, характерлириниң қариму-қаршилиғи, қәһриманлар тоқунушлириниң жиддийлиғи вә кәскинлиги билән пәриқлиниду. Мәзкүр романларниң йәнә бир алаһидилиги шуниңдики, язғучи әсәр қәһриманлириниң ички кәчүрмилиригә, йәни психологиясигә чоңқур чөкүп, уларниң характерлиридики инчикә вә чигич һаләтләрни ениқлашқа, үгинишкә тиришқан. Әдип бу арқилиқ бәдий әсәрләрдә кам учрайдиған һәм һәрқандақ язғучиниң қолидин келивәрмәйдиған тәсвирләш усули – психологизм, йәни қәһриманларниң роһий қияпитини яритиш, уларниң ички кәчүрмилирини, сезимлирини әмәлияттики иш-һәрикәтлири билән селиштуруш һәм улардики қариму-қаршилиқларниң, тоқунушларниң маһийитини ечиш мәсилисини һәл қилиду. Романлар йезилиш услуби һәм вақиәләр тәрәққиятини, қәһриманлар иш һәрикәтлирини сүрәтләш жәһәттин /ж/ бир-биригә охшап кәтсиму, лекин «Виждан азави» бир шәхсниң пажиәлик /ж/ тәғдири тәсвирләнсә, «Сәргәрдан» романида муәллип пүткүл бир хәлиқниң еғир азапта қалған ечинишлиқ қияпитини яритишни мәхсәт қилиду. Мәзкүр әсәрни оқуш жәриянида /ж/ китапхан һәтта бүгүнки күндилик турмушимизда пат-пат учрайдиған жиддий /ж/ мәсилиләргә жавап /ж/ тепиш имканийитигиму егә болалайду. Әсәрниң түп-маийити һәққидә гәп ачқанда, китапханда һәрхил пикир-тәхминләрниң һасил болуши мүмкин. Бу һәқтә, мәсилән, философия пәнлириниң намзати, көрнәклик алим мәрһум Коммунар Талипов мундақ дегән еди: «Әсәрни йезиш мәзгилидә роһий һалити шундақ болдиму яки атайин уйғурларниң мәлум қисимиға һәқиқәтәнму хас болған  кәйпиятни қапартип көрситишни мәхсәт қилдиму, иш қилип, «Сәргәрданда» үмүтварлиқтин чүшкүнлүк, мәһкүмлүк бесим… Лекин шуниң билән бир қатарда мошу көңүлсиз көрүнүшләрдин тәркип тапқан еғир муһитни йерип чиқиватқан муәллипниң «милләтниң әһвали мүшкүлләшкән мошундақ пәйттә униңға мунасивәтлик мәсилиләргиму жиддий /ж/ қарайли, турмушниң кәйнидә тозаққа охшаш тозуп, һәр тәрәпкә чечилип кәтмәй, өм яшайли, иттипақлишайли, ана жутни, Вәтәнни қәдирләйли, асрайли, дегән налисиму /илтижасиму /ж// ениқ аңлинип туриду. Һәқиқәтәнму хәлқимиз қениға сиңип қалған сәргәрданлиқ пажиәсиниң /ж/ әсәр сюжетиниң мәркизигә елиниши барлиғимизни ойға салиду. Роман мәзмунидин қачанғичә әждатлиримизниң/ж/ қени төкүлгән маканимизни,  жапа-мәшәкәтләр билән қәд көтәргән гөзәл жутлиримизни, маңлай тәримиз сиңған етилиқлиримизни ташлап, мусапирлиқ дәрдини тартимиз, дегән соал келип чиқиду. Мәзкүр әсәрни оқуш жариянида /ж/ мундақ соалларға пат-патла йолуқимиз. Мана шуниң үчүн романниң өз алдиға алаһидә тәтқиқәт елип берилишини тәләп қилидиғанлиғини тәкитләш керәк.

Мәлумки, уйғур әдәбиятида күн тәртивидин чүшмәй келиватқан муһим мәсилиләрниң йәнә бири – тарихий мавзу екәнлиги талашсиз. Бу йөнилиштә уйғур әдиплириниң зор утуқларға йәткәнлигини Зия Сәмәди, Мәсүмжан /ж/, Зулпиқаров, Һезмәт Абдуллин, Жамалидин Босақов, Йүсүп Илияс қатарлиқ мәшһур әдиплиримизниң ижадийити /ж/ мисалида рошан көрәләймиз. Бу йөлиништә қәләм тәврәткән кейинки биртүркүм әдипләр қатарида Т.Тохтәмовниң исминиму аташ орунлуқтур. Уйғур хәлқиниң мунәвәр пәрзәнтлириниң бири, исми дастанларға айланған Назугум һәққидә эпикилиқ әсәрниң йезилиши әдәбиятимиз тарихида чоң һадисә болди. Тарихий Вәтинимизниң азатлиғини, униң нәччә миң жиллиқ мәдәнийитини бәрпа қилип кәлгән уйғурларниң әркинлик, адаләтлик үчүн күришини тәсвирләш охшаш алийжанап /ж/ вә жапакарлик мәхсәтни көзлигән Т.Тохтәмов әсәрниң баш қәһримани Назугум арқилиқ мустәмликичиликниң зулум-истибдатиға чидимай қолиға қуралалған хәлиқниң қәһриманлиғини тәсвирләйду. Муәллип шундақла өз жутиға, Вәтинигә муһәббәт, диниға, сөйгән яриға садиқлиқ сезимлирини улуқлап, зорлуқ-зомбилиқ, рәһимсизлик, басқунчилиқ охшаш қәбиһ әһвалларни жиркиничлик билән тәсвирләйду. Назугум арқилиқ әдип мәшһур классик шаир Билал Назим асас салған һәм әнъәнигә айланған уйғур әдәбиятидики қәһриман аял обризини йеңи қир-сирлири билән тәсвирләшни давам қилди. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, язғучи қәлимигә мәнсүп әсәрләрниң бесим қисмида аял обризиниң орун елиши тәсадипи болмиса керәк. Бизгә бу  йәрдә йәнә жуқурида ейтилған пикирлиримизни тәкрарлашқа тоғра келиду. Әдип уруш дәвридики арқа сәптә вә униңдин кейинки егиликни тикләш жиллири чидамлиқниң, вападарлиқниң, қәһриманлиқниң үлгисини көрсәткән аниларниң қияпитини өз аниси мисалида рошән һис қилған еди. Мана шуниң үчүн пақ вижданға, чәксиз чидамлиққа егә аял обризи язғучи ижадийитидә /ж/ һөрмәтлик орун егилиди. Униң меһнәткәшлиги арқисида мәйданға кәлгән әсәрлири жуқури сәвийәгә еришип, башқа тиллардиму нәшир қилинди, шундақла яшларни вәтәнпәрвәрлик, хәлиқпәрвәрлик роһта тәрбийиләштә, достлуқ, инақлиқ ғайилирини тәрғип қилишта муһим роль ойниди.

Һаятиниң бесим қисмини, йәни қириқ жилини өзиниң сөйүмлүк кәспи – әдәбий ижадийәткә беғишлиған, һаятниң егиз-пәс йоллирида путлашмай, маңдимәй, һодуқмай, көзлигән нишаниға қарап һармай вә талмай илгирлигән, һәтта саламәтлиги яр бәрмигән пәйттиму йерим йолда тохтап қалмиған үмүтвар вә тиришчан Турған ака Тохтәмовниң аләмдин өткинигә мана бәш жил толупту. Бу вақит арилиғида Турған акини язғучи сүпитидә, инсан ретидә һәрқайсимизниң қанчилик дәрижидә /ж/ хатиримиздә сақлап кәлгинимиздин қәтъий нәзәр, униң кейинки әвлатларға қалдурған мираси йәниму узун жиллар хизмәт қилиду, чүнки униң әсәрлири хәлиқ үчүн яралғандур.

Рәхмәтжан  ЙҮСҮПОВ
«Уйғур авази» 24.04.2014ж.№16

ӘСИРЛӘРГӘ ЙӘТКИДӘК ӘСӘРЛИРИ ҚАЛДИ

/Язғучи  Турған  Тохтәмовниң  туғулғиниға – 75 жил/

 МИЛЛИЙ ӘДӘБИЯТИМИЗДИКИ ОРНИ БӘЛӘНТ ӘДИП

Мәлумки, ХХ әсирниң иккинчи йеримида Қазақстан уйғур әдәбияти сан һәм сүпәт жәһәттин йеңи йүзлинишкә қарап бәт алди, бәдий дәрижиси /ж/ жиддий /ж/ өрлиди, жанр, тил-услуб вә шәкиллири билән һәртәрәплимә бейиди.  Қәйт қилиниватқан мәнивий өзгиришләр, сөзсиз, Илия Бәхтия, Мурат Һәмраев, Һезим Бәхниязов, Шайим Шаваев, Әхмәтжан Һашири, Рабик Исмайилов, Патигүл Сабитова, Савут Моллавудов, Махмут Абдрахманов охшаш яшларға чоң үмүт вә зор мәдәт беғишлап, йүксәк чоққиларға йетәклиди. Уларниң қатарида Турған Тохтәмовниң орни бөләкчә болуп, у тәбий таланти билән ижадийәт /ж/ асминида пәрваз қилишқа тәйяр туратти.

Вақит өтүп хәлқимизниң пәхригә айланған бу яшлар белини мәккәм бағлап ижадийәт /ж/ алимигә шуңғуп киришкә башлиди. Уларниң әдәбият һәм мәдәнийәт мәйданида ташлиған ғуличи һәрхил болсиму, амма йеңи дәвир уйғур сөз сәнъитиниң нәқәдәр шанлиқ, нәқәдәр мустәһкәм һулини һазирлавататти. Хәлқимизниң даңлиқ вә сөйүмлүк пәрзәнди, улуқ язғучиси Һезмәт Абдуллин һәрхил идеядики яшларниң бешини бириктүрүп, уларға йол-йоруқ көрсәтти. Атақлиқ сөз зәргари көплигән яш ижаткарлар /ж/ қабилийитиниң йошурун сирлирини һәртәрәплимә ачти.

Бу йәрдә Һезмәт Абдуллинниң яш прозаик Турған Тохтәмовқа болған ишәнчә-үмүти алаһидә болғанлиғини қәйт қилиш лазим. Ойлаймәнки, пешқәдәм әдип яш қәләм саһибиниң көпқирлиқ талантқа егә екәнлигини алдин-ала  чүшинип, дәсләпки әсәрлиригә ижабий /ж/ пикир-инкасларни язди, ижадийитигә /ж/ сәмимий ақ йол тилиди. У «Коммунизм туғи» гезитида маһийити һәм тәғдири ривайәткә айланған «Кона түгмән» повестини дәсләп елан қилип, оқурмәнләргә һавалә қилди. Дәрһәқиқәт, мәзкүр әсәр язғучиға бирдинла  шан-шөһрәт елип кәлди десиму болиду. Чүнки, биринчидин, илгири 1975-жили елан қилинған «Өсәк вадиси» намлиқ һекайилар топлимини қолға алған китапханларниң, Йәттису уйғурлириниң ижтимаий-мәдәний турмуши һәққидә алған тәсиратлири техи тарқап кәтмигән еди. Иккинчидин, язғучини 1975-жили «Молодая гвардия»  журналиниң тәһрирати тәрипидин тәсис қилинған чоң маддий вә мәнивий мукапат күтүп туратти. Көрнәклик язғучи А.Самойленко тәрипидин тәржимә /ж/ қилинған уйғур ижаткариниң «Там за холмом» /»Кона түгмән»/ повести Кеңәш Иттипақи бойичә «әң узвий әсәр» сүпитидә баһаланди. Бу Турған Тохтәмовниң ижадийәт /ж/ алимидә парлишиға иқбал яратти. У 1977-жили «Базған садаси» повестьлар топлимини нәширдин чиқарди.

1978-жили тонулған мәдәнийәт әрбаби С.Лыкошинниң тәржимиси /ж/ асасида «Слово отца» намлиқ һекайиси «Роман-газета» бәдий әдәбият нәшрияти  тәрипидин  нәшир қилинди. Тәнқитчи Вәчислав Шугаев бирдинла әсәрдә тәсвирләнгән  ижтимаий вақиәләр вә хәлқимизниң турмуш-еқидилири, қәһриманларниң һаяти вә уларниң гәвдә-харақтерлири һәққидә сөз қозғап, бу Турған Тохтәмовниң узун жиллиқ ижадий /ж/ издинишиниң мевиси екәнлигини қәйт қилди. Әйнә шу бир һекайә арқилиқ рус тәнқитчиси тәсвиргә елинған уйғур һаятини вә язғучи билән биллә яшаватқан әвлатларниң мәдәний вә әхлақий қиммәт қарашлирини тонуған еди. «Роман-газета» һәм шундақла «Молодая гвардия» бәдий әдәбият нәшриятлириниң жуқури баһасидин вә мәнивий қоллап-қувәтлишидин роһий мәдәт алған Турған Тохтәмов көп өтмәйла, йәни 1980-жтлт уйғур тилида «Ақ йеғин» романини нәширдин чиқарди. Бу язғучиниң уйғур әдәбиятиниң техиму сүръәтлик йүксилишидин жиддий /ж/ учур бәрди, әлвәттә.

1981-жили заманивий уйғур әдәбиятида зор мәдәний вақиә йүз бәрди. Москвада «Молодая гвардия» нәшриятидин Турған Тохтәмовниң «Последнее письмо отца» намлиқ повестлар топлими рус тилида 75 миң нусха билән бесилип, наһайити тез тарқилип кәтти. Униңға язғучиниң үч повести /»Кона түгмән», «Дадамниң ахирқи хети», «Базған садаси»/ киргүзүлгән болуп, уларни шу дәвирниң А.Самойлов, В.Кочетов охшаш әң тәжрибилик /ж/ язғучи вә тәнқитчилири тәржимә /ж/ қилған еди. Китапниң муқәддимисини атақлиқ әдип Анатолий Ким язди. У уйғур язғучисиниң әсәрлирини «лирик повестьлар» дәп атиди. Анатолий Ким тилға елиниватқан үч әсәрниң бәдий маһийити жәһәттин /ж/ бир-бирини толуқлайдиғанлиғини, улардики гайәт аваз охшашлиғини тәһлил қилғач, әсәр қәһриманларниң ички кәчүрмилири тоғрисида мулаһизә жүргүзүп, уларниң бирпүтүн эстетикилиқ қурулмини бәрпа қилидиғаниғини алаһидә тәкитлиди. Бу әйни вақиттики наһайити жуқури баһа еди һәм у уйғур язғучисиниң исми Кеңәш Иттипақида чақмақ кәби тез тонулушиға түрткә болди. Язғучиниң әсәрлири рус тилида елан қилинғандин кейин Кеңәш Иттипақида тонулған тәнқитчи Феликс Кузнецов уйғур язғучисиниң әсәрлиригә жиддий /ж/ диққитини бөлүп, уни Федор Абрамов, Чингиз Айтматов, Валентин Распутин охшаш бүйүк  ижаткарлар /ж/ билән бирқатарға қойди. Көрнәклик қазақстанлиқ әдәбиятшунас Николай Ровенский Турған Тохтәмовни рус хәлқиниң улуқ язғучиси Лев Толстойниң яш вақтиға қияс қилди. 1982-жили истедатлиқ язғучиниң «Кона түгмән» повестлар топлими рус тилида елан қилинди. Ойлаймәнки, Турған Тохтәмовниң 1984-жили «Ақ йеғин» романиниң тарихий Вәтинимиздә елан қилинишиму тәсадипи әмәс. Бәдий әсәрниң Бежинда /ж/ йоруқ көрүши, Турған Тохтәмовниң социалистик жәмийәтниң умумий тәрәққият гәвдисини типиклаштурушқа мувәппәк болушидин ибарәт еди. Хитай вә Кеңәш Иттипақи арисидики чегарилар ечилғандин кейин Турған Тохтәмовниң тарихий Вәтинимиздә йеңи ижадий /ж/ өмри башланди. Язғучи өз вақтида мәзкүр роман асасида сәһнә әсәр яратқиниму ядимизда. Тамашибин «Ақ йеғин» спектаклини зор иштияқ билән тамашә қилип, чоңқур тәсиратлар қайнимиға чөмгән еди. Хулләс, Үрүмчидә «Базған садаси» вә Шанхайда «Дадамниң сөзи» повесть вә һекайилар топлими уйғур вә хитай тиллирида елан қилинип, язғучиға чоң шан-шөһрәт елип кәлди.

Қәйт қилиниватқан шанлик вақиәләр Турған Тохтәмовни йүксәк ижадий /ж/ чоққиларға дәвәт қилип, чоң эпикилик әсәрләрниң вужутқа келишидә зор имканийәтләрни яратти. Язғучи 1985-жили «Жазушы» нәшриятидин «Виждан азави» ижтимаий-психологиялик, 1988-жили «Назугум» тарихий романини, 1990-жили болса, «Аниниң көз йеши» повести билән һекайиләр топлимини нәшир қилди. Әнди 2000-жили язғучиниң «Талланма әсәрлирини» үч томиниң елан қилинишини һәргизму тәсадипи вақиәләрниң қатариға ятқузушқа болматти. Бу, Анатолий Ким ейтқандәк, узун жиллиқ мурәккәп вә кәң миқиястики издинишләрниң вә еғир мәшәқәтлик әмгәкниң әмәлий нәтижиси /ж/ болуп қалди. Ушбу әсәрләр һәм Турған Тохтәмов үчүн бир мәзгил ойлинишқа вә өткән вақитни һәм ижадий тавлиниш жәриянлирини /ж/ қайта ички роһий таразидин өткүзүшкә имкан яратти. Шуңлашқа биз язғучиниң 2001-жили елан қилинған «Яшлиқму өтиду» Һекайиләр топлимини башқичә қобул қилимиз. Бу топлам символлиқ харақтерға егә. Үзлүксиз һәм тинимсиз ижадий /ж/ әмгәк үстидә яшиған язғучиға һадуқ чиқириш вә йеңи әсәр яритишқа тәйярлиниш үчүн мәлум бир тинич пәйт, мәлум бир вақит һажәт /ж/ болған еди. Язғучи үчүн миллий әдәбиятимиз вә ижтимаий-мәдәний муһитимизда он жилға созулған һаяжанлиқ /ж-2/ романтикилиқ дәвир йеңи вақитлиқ ойлиниш, хуласә чиқириш, қайтидин 7-8 жил мәнивий күч топлаш жәрияниға /ж/ алмашти. Униң ахирқи романи «Сәргәрдан» пәқәт 2009-жили нәширдин чиқти Мәзкүр романни йезиш үчүн наһайити көп вақит кәтти һәм у әдипниң ахирқи әсири болуп қалди.

Очуғини ейтиш лазимки, Турған Тохтәмов миллий әдәбиятимизда аддий хәлиқниң бирпүтүн заманивий гәвдисини вә шуниң билән биллә инсанларниң өзара мунасивәтлирини жуқури маһарәт билән тәсвирлиди. Йәттису уйғурлириниң уруштин кейинки жилларда шәкилләнгән ижтимаий-мәдәний әһвалини, йеза хәлқиниң пидакаранә әмгигини, деханларниң мәиший вә әхлақий қарашлирини әкис әттүрүп, уларниң бирпүтүн гөзәл системилиқ бәдий көрүнүшини сәмимий рояпқа чиқарди. Жапакәш /ж/ хәлқимизниң бешиға кәлгән азап-оқубәт, мәшәқәт-қийинчилиқларни вә шуниң билән келәчәккә болған интилиш-ишәнчилирини инчикә романтик туйғу-сезимлар билән көрситип бәрди. Язғучиниң «Назугум», «Сәргәрдан», «Виждан азави» романлири инсанлиримизниң вәтән туйғусини, сөзсиз, ойғитиду, иптихарлиниш кәйпитини күчәйтиду.

Шуниң билән бир қатарда Турған Тохтәмов миллий қәдрийәтлиримизниң дәпсәндә қилиниши, инсаний хусусийәтлиримизниң вә қериндашлиқ интилиш-туйғулиримизниң инкар қилиниши, ақивәттә виждансизлиққа, адаләтсизликкә елип келидиғанлиғини жиддий /ж/ тәкитлигән. Қисқиси, Назугум билән Садиқниң образи қариму-қаршилиқларға толуп-ташқан жаһаләт /ж/ дәвридин учур беридиған бир типик қәһриманлар обризидур. Язғучиниң мәхсити – мәзкүр қәһриманларниң һаяти арқилиқ миллий тәғдиримизгә аит сүнъий ясандурулған сахтилиқни ашкарилаштин ибарәт.

Язғучиниң әсәрлиридә ана обризи вә униң тәғдири алаһидә сирлиқ һәм бүйүк символ, илаһий қудрәткә егә. Шуңлашқа әдип бәрпа қилған Кеңәш уйғур аяллириниң заманавий портрет-қияпити һәртәрәплимә муназириләрни қозғиди.

Умумән, Турған Тохтәмовниң ижадийити /ж/ заманивий Кеңәш уйғур әдәбиятида гүллиниш мәнзирисидин учур берип, ижатийәт /ж/ гүлистанида порлап һәм шахарап өскән бир гүлимизниң символ-гәвдиси болуп қалғуси. Әдип хәлқимизниң мәнивий дуниясини, миллий мәдәнийәт типини бәрпа қилишта кечә-күндүз дегидәк қәләм тәврәтти,, хәлқимизгә хас мәнавият ғәзнисиниң сир-қирлирини паш қилди, бәдий эстетик еқидә – мизанлиримизни бәлгүлиди. Тарихий-инқилавий сәвәпләргә бола ХХ әсирниң бешида үзүлүп қалған хәлқимизниң классик әдәбият әнъәнилиримизниң бай, тарихий йилтизимизниң чоңқур екәнлигини намайән қилди.

Хәлқимизму өз новитидә Турған Тохтәмовниң ижадий /ж/ вә жәмийәтлик /ж/ паалийитигә жуқури баһа бәрди, уни алаһидә һәрмәтлиди, язғучиниң ижтимаий-мәдәний тәшәббуслирини һәрдайим қоллап-қувәтлиди. Бу йәрдә уйғур язғучи-шаирлириму әдипниң мәдәнийәт саһасидики илғар пикир-тәшәббуслирини бир еғиздин қоллап, униң ижадий /ж/ паалийитигә ижабий /ж/ инкасларни қайтурди. Тонулған уйғуршунас алим, мәрһум Коммунар Талипов Турған Тохтәмовниң һәрбир әсәриниң үстидә наһайити чоңқур һәм үзлүксиз издиниш-үгиниш кәйпияти билән қәләм тәврәткәнлигини, ижадий нәмунилири болса, барлиқ күчқувәтниң, әқил-идрәкниң мевиси екәнлигини алаһидә тәқитлиди. Алимлар Рабик Исмайилов, Патигүл Сабитова, Махмут Абдрахманов, Рәхмәтжан /ж/ Йүсүпов, мәтбәәчи Малик Мәһәмдинов, шаир Тельман Нурахунов язғучиниң тәбий талантини алаһидә тилға елип, униң тарихий романлирини чоңқур тәһлил қилди һәм уларниң уйғур әдәбиятида егилигән орнини тәпсилий ениқлап бәрди. Ишбиләрмән, тәдбирчан тижарәтчи /ж/ Герс Исламов билән Қазақстан Жумһурийитиниң хизмәт көрсәткән әрбаби Турған Сопиевниң язғучиниң жәмийәтлик /ж/ паалийитигә жуқури баһа берип, униңға һәртәрәплимә маддий вә мәнивий ярдимини көрсәткәнлигиму ядимизда.

Турған Тохтәмов мәрипәтчи-публицист, жәмийәт вә мәдәнийәт әрбаби сүпитидиму өчмәс из қалдуруп кәтти. Мәлумки, әдип институтни тамамлиғандин кейин мәлум бир вақит муәллим болуп ишләп, келәчәк әвлатлиримизни изгүлүккә, ижаткарлиққа дәвәт қилған. Он жилға йеқин «Жазушы» нәшриятиниң уйғур редакциясини башқуруп, «Пәрваз» мәжмуәсини /ж/ тәсис қилған. Турған Тохтәмов публицистикидиму илғар пикир-идеялири билән жәмийитимизгә /ж/ муражиәт /ж/ қилди. Язғучи Қазақстан Жумһурийитиниң дәсләпки президенти Нурсултан Назарбаев һәққидә йезилған чоң китапниң муәллиплириниң бири. Униң һәртәрәплимә йетилгән язғучи болуши билән бир қатарда тәдбиркар тәшкилатчи вә қабилийәтлик рәһбәр болғанлиғиму хәлқимизниң ядида. У Алмута шәөәрлик Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси сүпитидә миллий мәнавиятимизниң бирпүтүн системилиқ риважлиниш /ж/ лайиһисини тиклиди. 1989 жили әдип наһайити көләмлик мақалиси билән хәлқимизгә муражиәт /ж/ қилип, миллий муһитимизға бағлиқ бәзи муһим мәсилиләрни оттуриға дадил ташлиған. Мәзкүр лайиһидә Турған Тохтәмов узун жиллиқ тарихий тәрәққиятимиз түпәйли шәкиллинип қалған ижтимаий /ж/ муһитни өзгәртмисә болмайдиғанлиғини, униң беваситә мәдәнийитимизгә сәлбий тәсирини йәткүзидиғанлиғини жиддий /ж/ әскәрткән. Мәнавиятимиздики сәлбий чекинишләр роһий чүшкүнлүк вә психологиялик азап-қийнилишларға йетәкләйдиғанлиғини әнсирәп, ХХ әсирдә қелиплишиватқан «өз пуштидин, әвладидин тениш», охшаш нуқсанларниң алдини елишқа һәм йетилип келиватқан әвлатларни маңқуртлиқтин сақлап қелишқа чақирған. Бу йөнилиштә миллий маарипимизниң жәмийәт /ж/ тәрәққиятидики тарихий вә мәрипәтчилик ролиға мәктәплиримизни ижадий /ж/ ишләйдиған, миллий һаят тәғдиримиз үчүн көйинидиған, балилиримизниң тәғдиригә өз тәғдиридәк қарайдиған муәллимләр билән толуқтурушимиз керәклигини очуқ ейтқан. Турған Тохтәмов тилға елиниватқан мәсилиләрниң һәл қилиниши пәқәт зиялиларниң һаят мәвқәсигә вә әмәлигә бағлиқ екәнлигини жиддий /ж/ алғасүриду. Бу йөнилиштә хәлқимиз өз вақтида икки мәртә уюштурулған уйғур мәдәнийәт күнлириниң сәясий-ижтимаий /ж/ һаятимизға зор тәсир көрсәткәнлигини унтуғини йоқ. Дөлитимизму Турған Тохтәмовниң жапалиқ әмгигини мунасип баһалиди. У Қазақстан Жумһурийити Президентниң стипендиати аталди. Әдипниң исми «Қазақстан язғучилири: ХХ әсир Қазақ даласиниң даңлиқ шәхслири» намлиқ китапқа киргүзүди. Президент Пәрмани билән Инсан һоқуқи бойичә дөләт комиссиясиниң әзаси болуп тайинланди.

Әпсус, әдипниң өз хәлқи үчүн соққан жүриги 2009 жили 23 апрель күни мәңгүгә тохтиди. Амма Турған Тохтәмов өз әсәрлири арқилиқ өзигиму һәм миллитимизгиму упримас һәйкал орнитип, әвлатлиримиз үчүн бай мәнивий ғәзнә-мирасини, хәлқимизниң нәмунилик образ-портретини, өчмәс мирасини мәңгүгә қалдуруп кәтти.

Алимжан ТИЛИВАЛДИ
М.Әвезов намидики Әдәбият вә сәнъәт институтниң баш илмий хадими,
фелология пәнлириниң доктори, Россия Тәбий пәнләр академиясиниң мухбир-әзаси
«Уйғур авази» 25.06.2015ж.

ЖУТИНИҢ НАМИНИ АҚЛИҒАН ЯЗҒУЧИ

Вақит дегән қандақ чапсан өтиду. Мундақ қаримаққа көп нәрсиләр техи йеқин арилиқтида өткәндәк – һәммә нәрсә сениң хатирәңдә рошан. Амма чоңқурирақ ойлинип, шу һәдисиләрниң тегигә чөкидиған болсаң, әмәлиятта нурғунлиған ишларниң пүтүнләй башқичә йүз бәргәнлигини байқайсән. Биз Турған Тохтәмовни хелила вақитқичә яшлар қатариға қоюверип, униң вайиға йәткәнлигини, аллиқачан йетәкчи язғучилиримиз қатаридин орун алғанлиғиға растлиғини ейтқанда, нәзәр ағдурмай кәлдуқ. Мәлум рәвиштә буниң ениқ сәвәвиму бар. Яш қәләм егисиниң дәсләпки әсәрлириниң  бири – «Кона түгмән» повести китапханлар аммисиғила әмәс, бәлки сөз сәнъитиниң ижаткарлириғиму /ж/ тәсир қилди һәм улар көп жиллар шуниң тәсири күчидә болуп кәлди.  Жилларниң  өтүши билән  Т.Тохтәмов  нурғунлиған әсәрләрни – һекайиләр, повестьлар, романларни барлиққа кәлтүрди. Бирақ язғучиниң көп  қирлиқ  ижадиниң /ж/ тунжа сәһиписини ачқан «Кона түгмән» повести өз  вақтидила нурғунлиған инкасларға егә болуп кәлгәчкә, уни узуқ жиллар яшлар  қатариға  қошуветишимизниң  сәвәвиму шуниңдин  келип чиқса керәк. Мисалға шаир вә әдәбиятшунас Махмут Абдрахманов язғучиниң дәсләпки әсәри тоғрилиқ өзиниң әсләтмилиридә мундақ бир эпизодни кәлтүриду: «…Ядимда, бир күни түндә телефон қилип Һезмәт ака /Абдуллин/ — Ука, әдәбиятимизға бир талант кәпту. Әтә маңа йолуқуп қолязмини ал. Охитивәткинимгә хапа болма, яхши қолязмини оқуп, сени күндә ойғитиветишқа мән тәйяр, дәп сөзни узартмайла телефонни қоюп қойди. Әтиси қолязмини алдим: «Турған Тохтәмов. «Кона түгмән» « Повесть» дегән қолязма. Һой, бу өзимизниң Турғанжанғу», /ж/ дәп қалдим. Һезмәт ака мәнилик күлүмсирәп қойди. Өйгә келип, повестьни диққәт һәм қизиқиш билән оқуп чиқтим. Һәқиқәтәнму күчлүк һәм өзгичә йезилған әсәр. Саатқа қарисам, түнниң хелә вақти болуп қилған екән. Мәнму Һезмәт акиға телефон қилдим. «Турғанжанниң повестини раһәтлинип оқуп чиқтим. Сениң дегиниң  топ-тоғра: әдәбиятимизға һәқиқәтән бир талант кәпту. Охатқинимға хапа болма, сени ойғитишқа мәнму тәйяр», дедим. Иккимиз сәмимий күлүштуқ.

Турған Тохтәмов Панфилов наһийәсидики Садир йезисида туғулуп өскән. Язғучи, умумән, ижаткар /ж/ хадими болуш кишиниң қәйәрдә дунияға кәлгәнлигигә бағлиқ әмәс. Һәммә нәрсини кишиниң қабилийити, тәбиәт вә егәм һәдийә қилған талант бәлгүләйду. Амма көп вақитларда кишиләр өз пәрзәнтлиригә исим қойған вақитларда шундақ исимларни таллайдуки, вақит өтүши билән шуларға охшимисиму, униңға немә үчүн у яки бу исимниң берилгәнлигини ойлап, әң болмиғанда өзлиригә қоюлған исимларға дағ тәққүзмәйдиғанлиғиға үмүт қилиду. Худди шуниңға охшаш кишиләр жутлар, мәлиләргә даңлиқ кишиләр, ярқин намайәндиләр намлирини қойғанда, өзлири ичидинму әйнә шуларға охшашларниң йетилип чиқишиға ишәнчә бағлайду.

Турған Тохтәмовниң «Өсәк вадисида» топлими нәшир қилинғанда, униң акиси Қурван Тохтәмов әдәбиятшунас алим сүпитидила мәлум болмастин, китапханларниң кәң аммисиға язғучи ретидә тонулуп, әдәбиятимизда прозаик болуп, өз орнини тапқан еди. Уму мошу саһада үнүмлүк әмгәк қилип, һекайиләрниң икки топлимини вә романни йоруққа чиқириду.

Бир аилидин икки язғучиниң чиқиши қийин. Униң үстигә, биринчиси хелила илгири башлап, көпчилик тәрипидин етирип қилинғандин кейинла, иккинчисиниң ижадийәт /ж/ мәйданиға келиши һәм өзидин бурун йезишқа киришкәнни әгәшмәй, өз йолини тепиш вә вақитниң өтүши билән оқуғучиларниң қизиқишини ойғитиш техиму мурәккәп мәсилә вә камдин-кам йүз беридиған һадисә. Лекин бизниң әәдәбиятимизда әйнә шундақ вақиә орун алди  —  Турған Тохтәмов ижадийәткә /ж/ қәдәм ташлиши билән өзини тонутти һәм өзигә хас услуб билән йезип, өзиниң мавзулири, әң асасий нәрсә – өз алаһидиликлири билән китапханларни өзигә тартти.

Садир палванниң ким екәнлигини һәммә яхши билиду. Қәһриман нами билән аталған жутниң вәкиллири – ака-ука Тохтамовлар палван әждади /ж/ көтәргән қурални қәләмгә алмаштуруп, өз ижадийити /ж/ билән садирлиқлар намини көпчиликкә тонуштуриду. Һәр иккила язғучи әсәрлири қәһриманлириниң асасий қисми – уларниң мәлидашлири. Ака башлиған әнъәнини ини – Турған Тохтәмов давам қилиду. Язғучи, биринчи новәттә, өзи билгән, көргән нәрсилири һәққидә язиду. Униң үчүн тонуш вә йеқин кишилири асасий материал болиду. Әнди униңға тәсир қилған, жүригиниң бир йерида сақлинип қалған вақиәләр әсәр сюжетини тәшкил қилиду.

Турған Тохтәмовниң балилиқ вә өсмүрлүк вақти кейин дәвирләргә тоғра кәлди. У көп жәһәттин /ж/ уруш пәрзәнтдидур. У бир яшқа толай-толмайла уруш башлиниду. Дадиси башқилар қатарида Вәтәнни һимайә қилишқа атлиниду вә жәңләрниң /ж/ биридә һалақ болиду. Аниси Меликәмгә пәрзәнтлирини ялғуз өстүрүшкә тоғра келиду. Уруш вақтидики арқа сәпни, урушниң кейинки жилларни көз алдимизға кәлтүридиған болсақ, Меликәмгә охшаш аниларниң мисли көрүлмигән дәрт-һәсрәт вә қийинчилиқлардин қандақ чиққанлиғиға, ач-ялинач шараитта балилирини аман сақлап қалмайла, бәлки оқутушқиму имканийәт тапқанлиғиға һәйран қалисән вә буниң һәммисигә ихтиярсиз апирин оқуйсән.

Чидиғусиз еғирчилиқларни биз демәтликләр һәммимиз тарттуқ вә урушниң немә екәнлигини яхши билимиз. Амма вақитниң өтүши билән көп нәрсиләр есимиздин чиқип, шу жилларни биз бәзидә әсләймиз, бәзидә әсләлмәймиз. Турған язғучи болғанлиқтин, өзиниң балилиқ чеғини башқичә һис қилалиған һәм барлиғимизниң бешимиздин өткәнләрни мужәссәмләндүрүп, /ж/ вақиәләрни тәсир қилғучи, һәрбир китапханни тәврәткүчи күч билән тәсвирләп беришкә муваппәқ болған.

Повесть наһайити ихчам. Шу сәвәптин уни тәржимә /ж/ қилғанда, рус йолдашлар әсәрни һекайә дәп алған. Амма мәсилә уйғур язғучиси язғининиң көләмидә әмәс, бәлки қандақ мавзуни көтәргәнлигидә һәм униң оқуғучилар көңлидин чиқишида, шу жүмлидин тәржиманни /ж/ жәлип /ж/ қилалишида. Әсәрниң өз ичигә алған мәзмуни, шуниң һәммисини – турмуш һәқиқитини: уруш вақтида жирақ арқа сәптики йезида йүз бәргән вақиәләрни, кишиләрниң мәнавий пәзиләтлирини, еғирчилиқларни, синақ вақтида жутдашлар һәрбириниң қайси тәрипидин көрүнидиғанлиғини муәллипниң реаллиқ һалда, йәни келип, өзигә хас йүксәк бәдий дәрижидә /ж/ тәсвирләп берәлиши, ойлаймизки, рус китапханлирини қайил қилалиди. Турған Тохтәмовниң утуғи у әтрапқа,  һаятниң өзи вә кишиләргә, уларниң һәрикәтлири вә қилмишлириға балиниң көзи билән қарайду вә барлиқ нәрсини шуниң аң-сезимигә бола чүшәндүрүп бериду. Шу сәвәптин чоңларниң бир-бири билән болған мунасивәтләрдики мурәккәп нәрсиләр аддий һалда көрситилсиму, улар күчлүк тәсир қилиду. Сәвәви, һәрбир эпизод, һәрбир көрүнүш шунчилик һаятий, характерлар болса, худди биз уларни йеқиндин билидиғандәк жанлиқ /ж/ вә реалдур.

«Кона түгмәнниң» қәһриманлири Садиқжан /ж/, униң аниси Азнихан урушниң тез арида тамамлинишини, дадисиниң аман-есән қайтишини тақитсизлик билән күтиду. Дада сақ-саламәт қайтиду. Амма у өз өйигә әмәс – аилисигә кәлмәйду Буниңға мәлум рәвиштә Садиқжан /ж/ өзи сәвәпчи. Чүнки у аниси тоғрилиқ тарқитилған ғевәтләрни тәстиқлигәндәк болиду. Чоңлар арисидики мурәккәп ишлар, мунасивәтләрниң қанчилик инчикә екәнлигини гөдәк нәдин билсун. У һәммигә балиларға хас пақ диллиқ билән қарайду һәм өзи қандақ болса, башқиларниму шундақ дәп һесаплатти. Буму тәғдирниң хаһишидур. Лекин реаллиқтики мошу вақиәгә йол ачқан ләнитий уруштур.

Повестьтики вақиә – йәни урушниң қәһриманлар тәғдирини кәскин буравәткәнлиги язғучиниң «Қақирилар қайтқанда» намлиқ һекайиси сюжетиниң асасини тәшкил қилиду. Униңму баш қәһримани миң бир жапаларни /ж/ бешидин өткүзиду, жәңләрниң /ж/  биридә хелила еғир яридар болиду, амма қандақла болмисун, «дозақниң» ичидин аман-есән чиқиду. Уруш тамамлинип, ғалибийәтчиләрниң өйигә қайтиши вақти кәлгәндә, у бала-чақисиниң орниға яридар вақтида тонушқан  һәмширини әвзал көриду, пәқәт  хелила  жиллар өтүши билән жутқа атлиниду. Бу йәрдә аяли вә убданла бой тартқан оғли  билән дидарлишиду. Жут һәм униң аилиси жәңчини /ж/ қучақ йейип қарши  алиду, сәмимий күтүвалиду. Бирақ қәһриманниң ой-хияли башқа тәрәптә – иккинчи аилисидә. Тәғдир бу аилиниму әйнә шундақ әһвалға қойған. Демәк, уруш әлгә, кишиләргә һечқачан унтуп болмайдиған вәйранчилиқ, йоқитишлар билән биллә айрим аилә, кишиләр тәғдириниму өзичә бәлгүләйду һәм шуниңға бағлиқ аилиләрниң, болупму балиларниң хошаллиғи, сеғинишини бирдинла йоқ қилип, техиму еғир дәрт-һәсрәтләргә муптила қилиду. Кишиләр жәңләрдә /ж/ қаза болғанлардинла әмәс, бәлки өз дуа-ишәшлири, үмүти билән өлүмдин сақлап қалған әзизлиридинму айрилиду.

Қақирилар, башқа, өзлиригә охшаш қушлар кәби, күз келиши билән топларға жиғилидудә, жәнупқа /ж/ қарап йол тутушиду. Уларниң мәхсити соғни шу тәрәптә өткүзүп, әтияз келиши билән жиллар әмәс, әсирләр бойи маканлап келиватқан диярға қайтиш. Инсанлар болса, мундақ әмәс. Қақириларниң авази әсәр қәһриманиға тәсир қилсиму, у қушлар йоли билән маңмай, өзи таллиған чиғир йолини мақул көриду.

Уруш Турған Тохтәмов ижадида /ж/ чоң орунни егиләйду: айрим әсәрлиридә муәллип аталмиш мәвзу үстидә – «Кона түгмән», «Қақирилар қайтқанда», «Дадамниң ахирқи хетидә» кәң тохталса, башқилирида сюжет тәрәққиятиниң йөнилишини, қандақла болмисун, шуниңға жуғарған һалда елип бариду. Буни биз «Базған садаси» повести, «Ақ йеғин» намлиқ романида вә башқиму әсәрлиридә очуқ байқаймиз. Мәзкүр әсәрләрни оқуғанда, биз йәнә язғучиниң сөйүмлүк қәһриманлири – яш бала вә униң анисиниң образлириға дуч қилимиз. Ихтиярсиз һалда кичик бала – бу әдипниң өзи, иккинчи образ – униң анисимекин, дегән хиял келиду. Мүмкин әслидә шундақтур. Чүнки язғучи уруш дәвригә муражиәт /ж/ қилғанда, шу жиллири өзиниң вә анисиниң бешидин немиләрниң өткәнлигини бир дәқиқә болсиму көз алдиға кәлтүрүши – бу тәбий һал.

Турған Тохтәмов барлиқ нәрсиләрни, биринчи новәттә, сөзсизки, өзи шаһит болған вақиәләрни өз қәлби, һиссиятлири, мулаһизилиридин өткүзиду, шуниң ақивитидә, биз униң өз әсәри түпәйли немә демәкчи болғанлиғиниң, мәзкүр мавзуни немә үчүн көтәргәнлигиниң тегигә йетимиз вә оқуғанлиримиздин күчлүк тәсирлинип, һаяжанлинимиз. /ж/

Язғучиниң жути, биз башта ейтқандәк, Садир йезиси. У тағ бағриға жайлашқан. /ж/  Мәлини кесип өтидиған өстәң сүйи – тағ сүйи. У сүп-сүзүк вә таштин-ташқа өркәшләп ақиду. /Кона түгмәнниң ташлирини шу су пеқиртиду, төмүрчиниң дукиниму униңдин жирақ әмәс/.

Кәлгүси язғучи өз йезисидики мәктәпкә бариду. Униң балилиқ вә яшлиқ дәври еғир жилларға тоғра кәлгәнликтин, у жисманий /ж/ ишниң, колхоз әмгигиниң немә екәнлигини кичигидинла билиду һәм шуниңда тавлинип өсиду. Турған көпирәк оқушни халисиму турмуш униң һаятий йолини бәлгүләйду: у колхозда ишләйду, муәллимму болиду, төмүр йолчилар кәспигиму урунуп көриду. Ахирида у гезитқа келиду һәм мошу йәрдә у өзиниң орнини тапиду. Наһийәлик /»Йеңилиқ авази»/ вә жумһурийәтләрара гезитлар /»Коммунизм туғи»/ дәсләп униңға өз жутиниң һәммә булуңлири билән йеқиндин тонушушқа, кәлгүсидә яратмақчи болған китаплириниң қәһриманлирини көрүшкә, кейинирәк болса, өз хәлқи яшайдиған йезилар вә мәлиләрни арилап чиқишқа имканийәт бериду. Гезит иши оперативлиқни, дайимлиқ издинишни, йеңилиқларни оқуғучиларға йәткүзүшни, күн тәртивидики мәсилиләрни һәл қилишқа паал арилишишни, илғарларни көпчиликкә тонуштурушни тәләп қилиду. Ижадий /ж/ ишниң бу шәкли Турған Тохтәмов үчүн турмушни үгинишниң, актуал проблемиларни көтиришниң, әң асасий нәрсә – дәвир қәһриманлирини көрситишниң яхши мәктиви болиду.

Язғучи гезитта ишләп жүргәндила, болупму нәшриятқа өткәндин кейин, гоя сөйүмлүк ишиға әндила йетип, өзини көрсәтмәкчи болғинидәк, интайин үнүмлүк ижат /ж/ қилиду һәм он – он бәш жил ичидә онға йеқин китапни йоруққа чиқириду. Әдип яратқан әсәрләр сани билән әмәс, бәлки уларда көтәргән мавзулар, биринчи новәттә, уларниң бәдий салмиғи билән әдәбиятимизда өзигә мунасип орун алди. Бүгүнки уйғур әдәбиятиниң тәрәққияти, униңдики прозиниң утуқлири Турған Тохтәмов исмиғиму бағлиқ.

«Кона түгмәнни» оқуған китапханлар униң муәллипидин чоң үмүтләрни күткән еди. Әдип уларни толуғи билән ақлиди. «Базған садаси», «Дадамниң ахирқи хети», «Ахирқи туғут» повестьлири униң һәқиқәтәнму истедатлиқ язғучи екәнлигини, әдәбиятимизға өз услуби, өз алаһидиликлиригә егә ижатқарниң /ж/ кәлгәнлигини намайиш қилди. Мәзкүр әсәрләрниң йәнә бир пәрқи, улар уйғур язғучилириниң повесть жанридики издинишлириниң йеңи қирлирини, һәрбир сөз устиси пәқәт һечкимни тәкрарлимастин, өз йоли билән маңғандила утуқ қазинидиғанлиғини көрситип бәрди.

Һекайә, повестьларни язған киши бәрибир романға келиду. Турған Тохтәмовму бу жәһәттин /ж/ елип қариғанда истисна болмиди. Һәтта һаятиниң ахирқи он – он бәш жилида у пәқәт шу жанр биләнла шуғулланди һәм шуниң нәтижисидә /ж/ мавзу һәм йөнилиши бойичә бир-биридин кәскин пәриқлинидиған «Ақ йеғин», «Виждан азави», «Назугум», «Сәргәрдан» романлирини йоруққа чиқарди. Шундиму аталмиш әсәрләрдә, уларни бағлаштуридиған, уларда очуқ ипадиләнгән бир нәрсә бар – у болсиму инсан харақтерини чоңқур тәтқиқ қилиш, қәһриман психологиясиниң әғ чиғич тәрәплирини билиш һәм шуниң билән өзиниң бәдий образ яритиштики маһаритини билдүрүш һәм буни һәрбир персонажни гәвдиләндүргәндә, униң жанлиқ /ж/ болушини тәминлигәндә пәқәт өзигила хас бояқларни ишлитишни билиштур. Бу мурәккәп иш, әлвәттә, бирақ бирдин-бир тоғра йолдур. Раст, язғучи һәрбир әсәридә бирдәк чоң утуқлар қазиналмайду. Еһтимал, жирик әсәрләрниң һәммисинила бир дарижидә /ж/  йезиш һазирчә әдәбиятимизда қийин мәсилә охшайду. Шундиму Турған Тохтәмовниң романлирини оңайла ажритивалисән /ж/: улар һәрқачан бирнәччә сюжет йоллириға егә, вақиәләр динамикилиқ һалда риважлиниду /ж/, қәһриманлар һәрикәтлири психологиялик тәсвирләр билән асасландурулған. Әң алди билән бу «Ақ йеғин» вә «Виждан азави» әсәрлиригә хастур.

«Виждан азави» көп жәһәттин /ж/ психологиялик роман. Униңда муәллипниң баш қәһримани – Рахманниң ички дуниясиға чөкүши һәм униң кәчүрмилирини тәсвирләп бериши илгири язған әсәрлиридә болмиған һалда кәң орун алиду. Мундақ жирик әсәр, растлиғини ейтсақ, әдәбиятимиздиму биринчи қетим барлиққа кәлгән. Шуниңға қаримастин, язғучи өз алдиға қойған мурәккәп вәзипиниң һөддисидин чиқалиған. Роман қизиқип оқулиду.

Назугум… Қәһриман қизимиз тоғрилиқ ХІХ әсирдила мәшһур шаиримиз Билал Назим қиссә язған. Аталмиш образ Нәзәрғожа /ж/Абдусемәтов, Һезим Искәндәров, Қадар Хасанов, һәтта композитор Қуддус Ғожамияровни /ж/ қизиқтурған. Турған Тохтәмов мошуларниң һәммисигә асаслинип, романни барлиққа кәлтүриду.

Башқилар қатарида мәнму Назугум өңкүрдә болдум. Ислашқан ташлар йериғиниң ичигә өмүләп кирдим. Суниң бойидики чимәнликтә, терәкләр сайисида олтардим. Кейин ғолдин көтирилип, Или тәрәпкә, узаққа көз ташлидим. Заманисида әтрап явайи һалда болидиған. Пәқәт Кәтмән вә Ғалжатқа, /ж/ уларниң нерисидики у қатқа ат-һарву маңидиғанла йол болидиған. Назугум дәрия тәрәптин маңғанда, тағни нишан қилип, мошу йәрдин өзигә макан тапиду. Аял, тәнһа өзи. Дүшмән қолидин қутулуп, өзини мошу мүшкүл, мәшәкәт аһвалға қойиду. Немә үчүн? Қандақ күч униңға мәдәт берип, роһландурған вә өз мисалида хәлқидики йеңилмас ирадини намайиш қилип, ишәнчини йоқатмасқа елип кәлгән? Язғучи жирик әсәгә тутуш қилғанда, Назугум обризиға муражиәт /ж/ қилғанда, әйнә шулар кәби соалларға жавап /ж/ беришкә тиришқан.

«Сәргәрданлар» романида муәллип өзиниң ейтишичә, икки дөләт арисида қечип, көчүп жүргән уйғурларниң бешидин кәчүргән еғир күнлири, вәтәнгә нисбәтән қайғу-зари, қәлб нидаси, иккигә бөлүнүп кәткән тәғдирләрниң сәргүзәштилири баян қилиниду.

Повесть, романлар билән қатар Турған Тохтәмов нурғунлиған һекайиләрниму язған. Шуларниң бири – «Қақирилар қайтқанда» тоғрилиқ биз жуқурида ейттуқ. 1990-жили нәшир қилинған язғучиниң «Аниниң көз йеши» топлимини униң шу кәмгичә язған әсәрлириниң жиғиндиси, дәп ейтишқа болиду. Униңда әдипниң алтә повести һәм ондин ошуқ һекайилири орун алған. Биз улар үстидә тохтилип, хеллила сөз ейтишимиз мүмкин. Бирақ буниң һажити /ж/ барму? Яхши һекайә һәққидә бирар қетим аңлиғандин, шу һекайиниң өзини оқуп чиққан яхши әмәсму? Биз китапханларға язғучиниң һәммә һекайилирини оқуп чиқишни мәслиһәт беримиз. Әпсусланмайсиләр. Пәқәт яхши озуқ алисиләр…

«Дадамниң ахирқи хети» повестини муәллип төвәндикичә аяқлаштуриду. Әсәрниң қәһримани әтә йолға чиқмақчи. Анаю-бала шуниң алдида өй егисиниң фронттин кәлгән ахирқи хетини йәнә бир қетим қолға алиду. Бу новәт уни оқумайду. Пәқәт атини әсләйду һәм һәрбири униң роһидин өзлиригә мәдәт тилигәндәк, жим /ж/ олтириду. Әтиси ана оғлини вокзалға узитип берип, мундақ дәйду: —   «Мана әнди атаңниң орнини бесип, сән маңдиң. Алдиң дайим очуқ болсун!».

Ата вәтәнни һимайә қилимән дәп, йолға атландию, қайтип кәлмиди. Новәт әнди униң пәрзәнди, оғлиға кәлди. Шуңлашқа ана оғлиға дуа берип, «алдиң дайим очуқ болсун» деди. Повестьниң сюжети, униңдики қәһриманниң обризи язғучиниң өзигә охшап кетиду. Биз әсәрдики персонажниң тәғдирини билмәймиз. Амма уни көо жәһәттин /ж/ әслитидиған язғучиниң тәғдири, худди униңға бәхит қуши қоңғандәк, һәммә тәрәптин көңүлдикидәк, көпчиликниң иззәт-һөрмитигә егә болған һалда өтиду. Турған Тохтәмов өз әсәрлири билән уйғур прозисидила әмәс, бәлки умумән, әдәбиятимизға йеңи сәһипә ачти вә өз вақтидила яшлиғиға қаримастин, көрнәклик қәләм егилири сепидин орун алди. Һәммидин муһими, униң әсәрлири мәктәп программилирида орун алди. Демәк, оқуғучилар мәктәп йешидин башлап, язғучи бәрпа әткән дунияға чөкиду, униң қәһриманлири билән тонушиду. Һекайә, повесть, романлиридики һәрбир образ характери күчлүк вә таза, биринчи планға көпчилик мәнпийитини қойидиған адил кишиләр. Улар, қандақла болмисун, яш әвлатқа өз тәсирини йәткүзиду…

Турған Тохтәмов һаят болған болса, бийил мошу айда 75 яшлиқ тәвәллудини нишанлатти. Әпсуски, биз униң билән 2009-жили мәңгүгә хошлаштуқ. Пәқәт йәнә бир қетим, әпсуски, дейиштин башқа амалимиз йоқ.

Рабик ИСМАЙИЛОВ
филология пәнлириниң намзити
Азия бүгүн» 02.07.2015ж.№12

ӘСӘРЛИРИ – ҚӘЛБИМИЗДӘ ҺӘЙКӘЛДУР

Турған Тохтәмов һаятниңму, ижатниңму /ж/ синақлиридин сүрүнмәй өтүп, заманивий уйғур прозисиниң ғәзнисини онлиған әсәрлири билән бейитип, миңлиған китапханлириниңла әмәс, чәт әл оқуғучилириниңму қәлбигә йол тепип, алқишиға сазавәр болған язғучи еди. Өткән әсирниң 70-жиллириниң бешида «Кона түгмән» повести билән әдәбиятимизға кирип келип, чоң-чоң тәнқитчиләрниң диққтигә бирдин сазавәр болған язғучи һаятиниң ахирғичә қолидин қәлимини чүшәрмәй, көплигән һекайә, повесть, романлири, публицистикилик мақалә вә очерклири билән оқуғучиларниң қәлбигә һәйкал орнитип кәтти. Болупму һаятиниң ахирқи он – он бәш жилида өмүрдә топлиған тәжрибилиридин /ж/  савақ алған, миллий мавзуға бир қәдәр йеқинлиған Турған Тохтәмов ижадида /ж/ йеңи басқуч, бөләкчә бурулуш башланған еди. Шу жиллири язғучи ата макан, ана жут, өз миллитиниң тарихи билән адәмлириниң тәғдири һәққидә көпирәк йезишқа, һаятқа чоңқурирақ чөкүшкә башлиди вә уйғур хәлқиниң бешиға чүшкән қайғу-дәртни дадилиқ билән очуғирақ ечип, чоң-чоң әсәрләрни яратти. Шундақ әсәрләрниң бири – «Сәргәрдан» романи. Қазақстан уйғур әдәбиятиниң жирик вакили, атақлиқ язғучи вә драматург Турған Тохтәмовниң 75 яшлиқ тәвәллудини уйғур жәмаәтчилиги /ж/ хатирә кәч сүпитидә Уйғур театрда язғучиниң аталған романи асасида йезилған «Сәргәрдан» драмисиниң премьериси билән атап өтмәкчи. Драминиң асасий идеявий йөнилиши – жудалиқ /ж/. Мәзкүр әсәр өзимиздин өткән хаталиқлардин савақ елишқа, бирликкә, өмлүккә, достлуққа чақириду.

Достлуқ  демәкчи, театримизда «Сәргәрдан» драмисиниң пландин сирт қоюлушиға Турған Тохтәмовниң қәдинас ағиниси, милләтпәрвәр инсан Герс Исламовниң һамийлиқ қилғанлиғини алаһидә тәкитләп өткән орунлуқтур.

Патигүл МӘХСӘТОВА
Уйғур театри әдәбият бөлүмниң башлиғи
«Уйғур авази» 03.12.2015ж. №48